Польская беларусістка: Формула беларускай грамадзянскай супольнасці 2020 года не выключае ні руска-, ні беларускамоўных грамадзян

Праф. Яанна Гэтка вывучае змены, якія адбываюцца з беларускім грамадствам у выніку падзей 2020 года.

Фрагмент пашпарта грамадзяніна РБ.

https://twitter.com/KyriSanners/status/1667510106408333313/photo/1

Праф. Яанна Гэтка, кіраўнік кафедры міжкультурных даследаванняў Цэнтральна-Усходняй Еўропы факультэта прыкладной лінгвістыкі Варшаўскага ўніверсітэта, — вядомы ў Польшчы і за яе межамі беларусіст і ўкраініст. У апошні час яна вывучае тыя змены, якія адбываюцца з беларускім грамадствам, яго ідэнтычнасцю, культурнымі арыентацыямі ў выніку падзей 2020 года.

Вынікамі даследаванняў вучоная падзялілася на міжнароднай навуковай канферэнцыі “Мова, літаратура і культура Беларусі ў Польшчы і свеце”, арганізаванай 1-2 чэрвеня 2023 г. у Варшаве кафедрай беларусістыкі факультэта прыкладной лінгвістыкі Варшаўскага ўніверсітэта.

Яанна Гэтка: — У Цэнтральна-Усходняй Еўропе народы фарміраваліся ва ўмовах адсутнасці сваіх дзяржаў — вакол сваіх моў. Менавіта мова з’яўлялася тым фактарам, які ўплываў на адчуванне народам сваёй ідэнтычнасці і адметнасці.

І нават дагэтуль у дзяржавах, нацыях, якім не пагражае страта ідэнтычнасці, як, напрыклад, у палякаў, мова застаецца моцным элементам, які адрознівае іх ад іншых народаў.

Аднак рэжым Лукашэнкі не выкарыстоўвае беларускую мову як матэрыял для фарміравання беларускай нацыі. Яанна Гэтка тлумачыць, якую мэту ставяць перад сабой улады сучаснай Беларусі.

Яанна Гэтка: — Палітыка рэжыму Лукашэнкі абрасла міфамі і стэрэатыпамі. Але на самай справе яна служыць апраўданню права Лукашэнкі на ўладу, а не фарміраванню беларускай ідэнтычнасці на аснове беларускай мовы.

Але пералом наступае летам-восенню 2020 года, калі абуджаецца, нараджаецца грамадскі рух за свабодныя выбары. Спачатку гэты рух не меў нацыянальных рыс, не быў арыентаваны на нацыянальную ідэнтычнасць. Гэта быў рух грамадства, якое было раней выключана з палітычных працэсаў і змагалася за сваю суб’ектнасць. І гэтыя выключаныя з грамадска-палітычных працэсаў грамадзяне паставілі пад пытанне ролю Лукашэнкі, сталі яго высмейваць — пачалі рабіць тое, чаго раней не было ў грамадскім дыскурсе. Лукашэнку пачалі высмейваць як вышэйшага гаранта суб’ектнасці беларусаў.

Не Лукашэнка, а самі беларусы павінны былі стаць суб’ектам у палітычным дыскурсе. Такім чынам, была прадэманстравана ідэнтычнасць, якая ішла знізу. Беларусы паверылі ва ўласныя сілы, сэнс уласных ініцыятыў, адкінулі іерархічную патрыярхальна-патэрналісцкую структуру адносін паміж уладай і грамадствам, заснаваную на сіле.

У той жа час новая структура грамадства выклікала патрэбу пераасэнсавання мадэлі ідэнтычнасці. У выніку, пачала фарміравацца новая, грамадзянская ідэнтычнасць беларусаў, якая засноўвалася на грамадскай салідарнасці. Гэта ідэнтычнасць была інклюзіўная, бо не выключала, не адкідала тую частку грамадства, якая была настроена на працяг супрацоўніцтва з Расіяй.

Яанна Гэтка адзначае, што падзел беларусаў на два “лагеры” — гэта сітуацыя не ўнікальная. Падзелы існуюць і ўнутры польскай нацыі. Што да беларусаў, то, як лічыць вучоная, падзеі 2020 года трэба разглядаць як спробу пераадолець гэты дыхатамічны падзел.

Яанна Гэтка: — Падзеі 2020 г. сталі платформай для абмеркавання новай формулы беларускай грамадзянскай супольнасці — інклюзіўнай, якая не выключае ні руска-, ні беларускамоўных грамадзян.

Асновай гэтага прынцыпу стаў той факт, што ідэнтычнасць з’яўляецца катэгорыяй, якая перацякае, з’яўляецца працэсам. І ў выпадку Беларусі гэты працэс працягваецца.

У 1991 г. наступіла хваля абуджэння, надбудовы таго, што было раней. Падчас наступных пратэстаў адбывалася выкарыстанне новага вопыту. У 2020 годзе назіралася кульмінацыя перамен. І хаця гэты працэс у цяперашні момант замарожаны, але гэта не азначае, што ў наступны крытычны момант — можа, чарговых выбараў, а можа, змен на ўкраінскім фронце ці міжнароднай сітуацыі — сітуацыя не выбухне ў Беларусі з яшчэ большай сілай.

Цікавае назіранне польская даследчыца зрабіла і ў адносінах да ўспрымання беларусамі дзяржаўных і нацыянальных сімвалаў у 2020 годзе.

Яанна Гэтка: — “Капуста” (цяперашні Дзяржаўны герб Рэспублікі Беларусь. — Рэд.) або чырвона-зялёны сцяг не быў адкінуты і затаптаны, але гэта сімволіка паволі адыходзіць, а яе замяняе гістарычная сімволіка. Гэта было відавочна падчас пратэстаў, асабліва ў іх пачатку, калі адны ішлі з чырвона-зялёнымі сцягамі, а іншыя з бела-чырвона-белымі, але паміж імі не ўзнікаў канфлікт. Але ўрэшце гістарычныя колеры выцеснілі пазнейшыя.

Яанна Гэтка лічыць, што прапанаваны ў 2020 г. альтэрнатыўны афіцыйнаму праект беларускай грамадзянскай нацыі арыентуецца на тое, што аб’ядноўвае, а не дзеліць, гэтаму праекту чужая г. зв. заходнеруская абмежаванасць, ён у многім арыентуецца на глабальныя агульначалавечыя трэнды.

Яанна Гэтка: — Гэты новы праект ідэнтычнасці таксама не прымушае адразу выракацца г. зв. крэольскай ідэнтычнасці, не накіраваны на нейкую гвалтоўную беларусізацыю, але, натуральна, яе падтрымлівае, разумеючы як дзеянні, якія павінны ісці знізу.

Трэба напомніць, што паводле ўсеагульнага перапісу насельніцтва каля 70% насельніцтва Беларусі карыстаецца штодня рускай мовай.

Беларуская ж мова застаецца мовай, якая выконвае ідэнтыфікацыйную, дыферэнцыйную функцыю, паколькі больш за 6 млн жыхароў Беларусі назвала беларускую мову роднаю.

Цяпер носьбіт беларускай мовы гэта не абавязкова “калхознік” або “апазіцыя”, а можа быць “я і ты і кожны з нас” — і журналіст, і рабочы, і любы чалавек. Гэта мае вялікае значэнне ў складанай беларускай ідэалагічнай сітуацыі, асабліва ў культурным кантэксце. Бо ўсё гэта сцірае адрозненні паміж паняццямі “родная мова”, “родная культура”, “беларускасць” і рэальнай моўнай сітуацыяй, якая цяпер існуе.

У той жа час пратэсты 2020 г. паказалі, што не мова, а сістэма каштоўнасцей з’яўляецца тым асноўным крытэрыем, які вызначае прыналежнасць да грамадства супраціўлення.

Віктар Корбут

Слухайце аўдыё