Словаўтваральная сістэма беларускай мовы апісваецца ў такіх словаўтваральных паняццях, як:
- вытворнае (матываванае) слова,
- невытворнае (нематываванае) слова,
- утваральнае (матывавальнае) слова,
- словаўтваральная (матывавальная) аснова (база),
- словаўтваральны сродак (фармант),
- словаўтваральнае значэнне,
- словаўтваральнае гняздо,
- словаўтваральная пара,
- словаўтваральны ланцужок,
- спосаб словаўтварэння,
- словаўтваральны тып,
- словаўтваральная мадэль,
- словаўтваральная парадыгма.
Вытворнае (матываванае) слова – гэта слова, утворанае ад іншага слова ці словазлучэння. Асноўнай асаблівасцю вытворных слоў з’яўляецца іх матываванасць іншымі словамі, г. зн. іх значэнне абумоўлена (матывавана) значэннем іншых слоў. Вытворнае слова заўсёды двухкампанентнае: яно складаецца з утваральнай (матывавальнай) часткі і фарманта (словаўтваральнага сродка) – піша Я.Н. Марозава ў працы Словаўтварэнне. Тэарэтычныя асновы, узоры разбору, тэсты, кантрольная работа (Віцебск 2005, с. 6), напр.: жоўты > жаўтаваты, ісці > прыйсці. Тут утваральныя часткі жоўт- і -ісці, а фарманты ― суфікс -ават- і прыстаўка пры-. Значэнні вытворных слоў жаўтаваты і прыйсці матываваны значэннямі ўтваральных частак – адпаведна прыметніка жоўты (жаўтаваты – гэта ‘не поўнасцю жоўты’) і дзеяслова ісці (прыйсці азначае ‘закончанае дзеянне’).
Невытворнае (нематываванае) слова – гэта слова, значэння якога немагчыма растлумачыць праз іншае аднакаранёвае слова: дом, стол, сіні, чытаць.
Утваральнае (матывавальнае) слова - гэта такое слова, ад якога непасрэдна ўтворана дадзенае вытворнае слова, як мы бачылі на прыкладах жаўтаваты і прыйсці, дзе ўтваральнымі (матывавальнымі) словамі былі жоўты ды ісці.
Словаўтваральнай (або матывавальнай) базай можа быць:
- поўная аснова (смелы > смеласць, стол > столік),
- усечаная аснова (глыбокі > паглыбі(ць), высокі > высь),
- цэлае слова (вучыць > вучыцца ‘вучыць ся(бе)’, сталовая лыжка (прыметнік) > пабудавана новая сталовая (назоўнік),
- спалучэнне некалькіх слоў ці асноў (слаба развіты > слабаразвіты, снег і падаць > снегапад),
- спалучэнне графічных частак, літар, гукаў зыходнага словазлучэння (Саюз палякаў на Беларусі > СПБ, сельскі магазін > сельмаг, Беларускі аўтамабільны завод > БелАЗ).
Словаўтваральны сродак (фармант) – гэта словаўтваральныя афіксы і іншыя фармальныя паказчыкі (адзіны асноўны націск, замацаваны парадак кампанентаў, сістэма флексій), з дапамогай якіх утворана слова, напр.: ехаць > даехаць (фармант – прыстаўка да-), дарога > дарожка (фармант – суфікс -к-), глыбока паважаны > глыбокапаважаны (фармант – адзіны асноўны націск і замацаваны парадак кампанентаў).
У склад фарманта ўваходзяць таксама і марфаналагічныя сродкі (чаргаванне гукаў, інтэрфіксацыя, нарашчэнне асновы, змена націску), але яны толькі суправаджаюць афіксацыю, а самастойнага словаўтваральнага значэння не маюць.
Словаўтваральнае значэнне – гэта абагульненае значэнне, выражанае словаўтваральным сродкам – фармантам. Возьмем дзеля прыкладу дзеясловы з суфіксам -ну:
- адназоўнікавыя маюць агульнае словаўтваральнае значэнне ‘ўтвараць дзеянне, адпаведнае ўтваральнаму назоўніку’: прага > прагну(ць), пах > пахну(ць);
- адпрыметнікавыя маюць словаўтваральнае значэнне ‘набываць прымету, абазначаную ўтваральным прыметнікам’: сухі > сохну(ць), сляпы > слепну(ць);
- аддзеяслоўныя маюць значэнне ‘аднаразова ўтварыць дзеянне, названае ўтваральным словам’: штурхаць > штурхнуць, кідаць > кінуць.
Гл. шырэй: Я.Н. Марозава, Словаўтварэнне. Тэарэтычныя асновы, узоры разбору, тэсты, кантрольная работа, Віцебск 2005, с. 6-9.
Працяг тэмы - праз тыдзень.
Ніна Баршчэўская