Адносныя і прыналежныя прыметнікі могуць набываць пераносныя значэнні, і тады ў пэўных кантэкстах здольныя выступаць у ролі якасных (параўн.: жалезны плуг і жалезны характар, залаты пярсцёнак і залатая душа, воўчы хвост і воўчы апетыт), і наадварот, якасныя прыметнікі ў адпаведных кантэкстах набываюць ролю адносных (параўн.: звонкі голас і звонкі гук у сэнсе ‘зычны’, лёгкая сумка і лёгкая прамысловасць).
Толькі якасныя прыметнікі маюць ступені параўнання:
- вышэйшая ступень параўнання якасных прыметнікаў мае простую (сінтэтычную) форму выражэння, што ўтвараецца пры дапамозе суфіксаў-ейш (-эйш) тыпу смелы – смялейшы, ціхі – цішэйшы, зрэдку суфікса -ш, які далучаецца да суплетыўнай асновы (вялікі – большы, дрэнны – горшы, малы – меншы); і складаную (аналітычную), што ўтвараецца праз далучэнне да адпаведных прыметнікаў слоў больш (болей), менш (меней), тыпу больш каштоўны, менш якасны;
- простая форма найвышэйшай ступені ўтвараецца з дапамогай прыстаўкі най-, якая далучаецца да простай формы вышэйшай ступені (параўн.: вышэйшы – найвышэйшы), а складаная форма ўтвараецца аналітычным спосабам з дапамогай слоў самы, найбольш, найменш, якія далучаюцца да зыходнай формы якасных прыметнікаў (параўн.: самы добры, найбольш выдатны).
Якасныя прыметнікі могуць выступаць у поўнай і кароткай форме (параўн.: вясёлы – весел, смутны – смуцен), але кароткія формы ў сучаснай беларускай мове з’яўляюцца малаўжывальнымі; яны не скланяюцца як раней і амаль паўсюдна выцеснены поўнымі формамі. Кароткія прыметнікі пры сваім выкарыстанні выступаюць пераважна ў ролі прэдыкатываў, выражаюць не пастаянныя, а часовыя прыкметы, знаходзяць прымяненне ў некаторых паэтычных творах (напр.: Люб і смуцен час прыгоды, Даль імгліста нерухома ў Я.Коласа) ды ва ўстойлівых выразах (напр.: Славен бубен за гарамі. Кожны кулік на сваім балоце вялік). Яны практычна не ўжываюцца як азначэнні ў іншых відах маўленчай дзейнасці.
Поўныя і кароткія формы маюць своеасаблівыя канчаткі:
- у мужчынскім родзе: -ы і нулявы (рады – рад, хітры – хіцер),
- у жаночым родзе: -ая і -а (вясёлая – вясёла, поўная – поўна),
- у ніякім родзе: пад націскам -ое і -о, а не пад націскам -ае і -а (чутное і чутно – напр. добрае далёка чутно(е); радае і рада – напр. дзіця рада(е)),
- у множным ліку: -ыя і -ы (мілагучныя – мілагучны, раўнапраўныя – раўнапраўны).
Для якасных прыметнікаў уласцівая антанімія (параўн.: бедны – багаты, добры – дрэнны, разумны – дурны).
Займеннікавыя прыметнікі (мой, твой, наш, гэты, які, усякі...), гэтаксама як і субстантыўныя займеннікі (я, мы, хто, нішто і інш.), выконваюць аднолькавую функцыянальную ролю, выступаюць у якасці замяшчальнікаў знамянальных слоў, аднак розняцца паміж сабою тым, што граматычныя катэгорыі займеннікавых прыметнікаў вызначаюцца тымі назоўнікамі, з якімі яны спалучаюцца; а ў субстантыўных займеннікаў праяўляюцца самастойна. Сярод займеннікавых прыметнікаў вылучаюцца прыналежныя (мой, наш, ваш...), указальныя (гэты, той, такі...), азначальныя (кожны, увесь, іншы...), пытальна-адносныя (чый, які, каторы...), няпэўныя (абы-чый, які-небудзь, чый-небудзь...), адмоўныя (нічый, ніякі...). Дадзеныя займеннікавыя прыметнікі спалучаюцца ў родзе, ліку, склоне з адпаведнымі назоўнікамі, але гэта не тычыцца займеннікаў тыпу які, што выкарыстоўваюцца ў якасці злучнікавых слоў (параўн.: кніга, якую я чытала; кніга, над якою я задумалася, і г.д.).
З дэрывацыйнага пункту гледжання ў беларускай мове выдзяляецца даволі вялікі разрад складаных прыметнікаў, якія ўзнікаюць часцей за ўсё праз злучэнне двух (радзей трох) знамянальных слоў тыпу: высакародны, аксамітна-чорны, бел-чырвона-белы і інш.
Як і сярод назоўнікаў, сярод прыметнікаў ёсць група нязменных слоў, якія не скланяюцца, не змяняюцца па родах і ліках, маюць ва ўсіх выпадках свайго ўжывання нулявы канчатак. Звычайна нязменныя прыметнікі з’яўляюцца запазычанымі словамі, выступаюць у сінтаксічнай функцыі азначэнняў, але ў адрозненне ад уласнабеларускіх і засвоеных запазычаных прыметнікаў займаюць у словазлучэнні постпазіцыйнае месца (параўн.: колер хакі, вага нета, гатунак люкс, мова хіндзі і інш.). Арганічна засвоеныя беларускай мовай запазычаныя словы падобнага тыпу могуць набываць поўную форму прыметнікаў і граматычна змяняцца, як і яны (параўн.: тканіна колеру бардо і бардовая тканіна, бардовай тканіны; бардовы піджак, бардовага піджака, бардовыя піджакі).
Пераважная большасць прыметнікаў скланяецца па ад’ектыўнаму тыпу субстантываваных прыметнікаў, але прыналежныя прыметнікі змяняюцца па змешанаму тыпу скланення. У назоўным і вінавальным склонах яны маюць кароткую форму: у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду – нулявы канчатак (бацькаў капялюш, Міхасёў аловак), жаночага роду – канчатак -а (матчына хустка, Зосіна сукенка), ніякага роду не пад націскам канчатак -а (ластаўчына гняздо), а пад націскам -о (даччыно паліто). У вінавальным склоне прыналежныя прыметнікі адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду пры спалучэнні з неадушаўлёнымі назоўнікамі маюць кароткую форму, як і ў назоўным склоне (бацькаў дом, бацькава поле), а прыналежныя прыметнікі жаночага роду маюць кароткую форму з канчаткам -у (бацькаву хату, Аленчыну кнігу). Прыналежныя прыметнікі множнага ліку ўсіх родаў у назоўным і вінавальным склонах маюць кароткую форму з канчаткам -ы (бацькавы гоні, матчыны клопаты). Ва ўсіх астатніх склонах канчаткі прыналежных прыметнікаў супадаюць з канчаткамі прыметнікаў ад’ектыўнага тыпу скланення.
Варта адзначыць таксама, што канчаткі прыметнікаў жаночага роду ў родным і творным склонах адзіночнага ліку могуць быць аднаскладовыя (як у паўночна-ўсходнім дыялекце), альбо двухскладовыя (як у паўднёва-заходнім дыялекце). Двухскладовы канчатак апрача жывой народнай мовы найчасцей паяўляецца ў мастацкай літаратуры, але таксама і ў навукова-папулярным стылі, напр.: Чытач беспамылкова адрознівае літаратурную з'яву ад нелітаратурнае (Луж.); Сустрэлася з добраю даўняю сяброўкаю.
Шырэй гл.: Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія пад рэд. Ф.М. Янкоўскага, Мінск 1980; Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005
Ніна Баршчэўская