Сёння нашу ўвагу засяродзім на азначальных, пытальна-адносных, няпэўных і адмоўных займенніках, а таксама на магчамасці пераходу іх у іншыя часціны мовы.
- Азначальныя займеннікі іншы, кожны, любы, сам, самы, увесь, усякі выражаюць абагульненую якасць або маюць выдзяляльны сэнс, характарызуюцца граматычнымі катэгорыямі роду, ліку, склону (скланяюцца па ўзору прыметнікаў з адпаведнай асновай – цвёрдай ці мяккай). Займеннікі кожны, любы, усякі выкарыстоўваюцца для вылучэння прадметаў з аднароднай сукупнасці (кожны з іх, любы з іх, усякі з іх). Займеннікі ўвесь, усе, усё здольны субстантывавацца (Усе выйшлі на працу), а некаторыя азначальныя займеннікі ў пэўных кантэкстах набываюць ролю мадальнага слова або ўзмацняльнай часціцы, або выкарыстоўваюцца для выражэння ступені якасці (напр.: на самай справе, усё лягчэй, самы лепшы).
- Пытальна-адносныя (ці пытальныя і адносныя) займеннікі ўключаюць у сябе адны і тыя ж словы (хто, што, які, чый, каторы), якія ва ўсіх індаеўрапейскіх мовах ужываюцца ў адной форме, аднак, адрозніваюцца функцыянальна і таму, па сутнасці, з’яўляюцца амонімамі. У першай функцыі гэтыя словы выражаюць пытанні аб асобах, істотах, прадметах, іх якасцях ці прыналежнасці, што ў вусным маўленні выражаецца інтанацыйна, а на пісьме – пытальным знакам. У другой функцыі дадзеныя займеннікі выражаюць сэнсавыя і граматычныя адносіны паміж галоўнай і даданай часткамі складаназалежнага сказа. Займеннікі каторы, чый, які характарызуюцца марфалагічнымі катэгорыямі роду, ліку, склону (скланяюцца па ўзору прыметнікаў), а ў займеннікаў хто, што род і лік могуць выражацца не марфалагічнымі, а сінтаксічнымі сродкамі; пры скланенні гэтыя займеннікі набываюць суплетыўныя формы (хто – каго – каму; што– чаго – чаму і інш.). У даданых сказах адносныя займеннікі могуць выступаць і ў ролі галоўных членаў сказа, і ў ролі даданых.
- Няпэўныя займеннікі нехта, нешта, абы-хто, абы-што, хто-небудзь, што-небудзь, хтосьці, штосьці, нейкі, некаторы ўказваюць на невядомыя прадметы, тыя ці іншыя прыкметы, на прыналежнасць прадметаў. Для няпэўных займеннікаў характэрны катэгорыі роду, ліку, склону, якія ў іх супадаюць з адпаведнымі пытальна-адноснымі займеннікамі, што ўжываюцца для іх утварэння з дапамогай афіксаў не-, абы-, -небудзь, -сьці.
- Адмоўныя займеннікі ніхто, нішто, ніякі, нічый, ніколькі ўказваюць на адсутнасць тых рэалій, якія яны абазначаюць. Дадзеныя займеннікі выкарыстоўваюцца ў адмоўных сказах, дзе ёсць словы не, няма (параўн.: Ніхто не хацеў паміраць. Нічога на стале няма), утвараюцца ад пытальных шляхам далучэння прэфікса ні-. Займеннікі ніхто, нішто выступаюць у сказе як субстантывы. Адмоўныя займеннікі скланяюцца па ўзору скланення адпаведных пытальных.
Займеннікі могуць страчваць сваё асноўнае значэнне, набываць значэнне іншай часціны мовы і выконваць у сказе яе ролю.
- У ролі субстантываў могуць выступаць:
- азначальныя займеннікі усё, усе, усякі, кожны, іншы, сам, ужытыя без назоўніка, якія набываюць прадметнае значэнне (напр.: Яна ўсё ўмела і ўсё ведала. Шам.; Кожны адстойваў сваё меркаванне. Пальч.);
- прыналежныя займеннікі мой, наш, свой, твой (напр.: Не ішлі сюдой ні нашы, адыходзячы, ні немцы. Б.; Яна пазнала сваіх і шчыра ўзрадавалася. Шам.);
- указальныя займеннікі гэта, той, калі яны не паясняюць іншых назоўнікаў (напр.: І гэта больш за ўсё непакоіла Міхася. Лупс.; Той кінуў вуды і вылез з лазняку... Шам.).
- У ролі часціцы выступаюць:
- зваротны займеннік у форме давальнага склону – сабе ўзмацняе выказванне і падкрэслівае значэнне незалежнасці асобы (напр. Наталька... ішла сабе паволі, пазіраючы на тое, што рабілася на вуліцы);
- указальны займеннік гэта (напр. Ці не вецер гэта звонкі ў тонкіх зёлках шапаціць? Багд.);
- слова ўсё з узмацняльным значэннем (напр. І народ усё крэпкі, малады, здаровы, як на падбор. К-с);
- займеннікі які (якая, якое, якія), колькі ў ролі клічнай часціцы (напр.: Якая цёплая ноч! К-с; Колькі ўзнялося дубоў маладых! Луж.);
- спалучэнне займенніка што з прыназоўнікам за ў значэнні клічна-пытальнай часціцы (напр. Ты што за чалавек? Чым займаешся? К-с)
- У ролі прыслоўя могуць выступаць:
- няпэўныя займеннікі штосьці (штось), нешта (напр. Лабановіч стараўся заснуць, але яму штось не спалася. К-с);
- пытальны займеннік што ў форме назоўнага, роднага і давальнага склонаў (напр. Чаго хмурыцца сіняе неба? Куп.);
- слова ўсё, калі ўжываецца пры дзеяслове – выказніку (напр. Жыў на свеце музыка. Многа хадзіў па зямлі ды ўсё граў на скрыпцы. Багд.)
Таксама ў якасці займеннікаў могуць выступаць словы іншых часцін мовы, напр. лічэбнік адзін, адна, адно, адны (Прыгадваецца надпіс у адной сталоўцы. Шам. – у значэнні 'ў нейкай сталоўцы'). Такі пераход называецца пранаміналізацыяй.
Шырэй гл.: Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія пад рэд. Ф.М. Янкоўскага, Мінск 1980; Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005
Ніна Баршчэўская