Лічэбнік – гэта часціна мовы, якая абазначае адцягненыя лікі, пэўную ці няпэўную колькасць, або паказвае на парадкавы нумар прадметаў пры іх лічэнні (напр. чатыры дні, сямнаццаць студэнтаў; чацвёрты дзень, сямнаццаты студэнт).
Лічэбнік як самастойная часціна мовы мае ўласцівыя ёй марфалагічныя прыкметы і сінтаксічныя асаблівасці:
- лічэбнікі могуць ужывацца ў якасці самастойных слоў, што абазначаюць адцягнены лік (напр. Тры плюс тры будзе шэсць), і несамастойна ў спалучэнні з субстантывамі (напр.: у 1999 годзе, 2/3 атрыманай сумы);
- пры спалучэнні лічэбніка з назоўнікам утвараецца сінтаксічна непадзельнае словазлучэнне, якое выступае як адзін член сказа (напр.: у сказе Два чаўны вынырнулі з цемры адначасова. Шам., два чаўны – дзейнік; у сказе Міхаська прынёс тры слівы. Аст., тры слівы – дапаўненне; у сказе Тры дні стаіць яго плыт на адным месцы. К-с., тры дні – акалічнасць часу);
- асноўнай граматычнай прыкметай лічэбнікаў служыць катэгорыя склону, бо ўсе яны, акрамя дзевяноста, паўтара, паўтары скланяюцца;
- па родах і ліках змяняецца толькі колькасны лічэбнік адзін, а толькі па родах – паўтара, паўтары, абодва, абедзве, два, дзве;
- астатнія колькасныя лічэбнікі не маюць катэгорый роду і ліку, апрача назоўнікаў з лікавым значэннем (словы тыпу тысяча, мільён, мільярд, трыльён); у склад назоўнікаў уключаюцца таксама ўтвораныя ад лічэбнікаў словы накшталт тройка, сотня, дзясятак і інш., якія маюць родавыя адрозненні, спалучаюцца з лічэбнікамі і прыметнікамі (параўн.: адна пяцёрка, цудоўная дзясятка) і акрамя ліку выражаюць прадметнасць;
- пэўныя колькасныя лічэбнікі пры постпазіцыйным ужыванні выражаюць прыблізную колькасць (параўн.: сем чалавек і чалавек сем).
З семантычнага пункту гледжання лічэбнікі падзяляюцца на:
- пэўна-колькасныя, што фіксуюць дакладны лік чаго-небудзь (сем, дваццаць, сто і інш.)
- і няпэўна-колькасныя, якія выражаюць недакладны лік адзінак (многа, мала, шмат, некалькі і інш., напр. столькі радасці, колькі хваляванняў).
Сярод пэўна-колькасных лічэбнікаў выдзяляюцца:
- уласнаколькасныя, якія абазначаюць пэўную колькасць аднародных прадметаў (сем чалавек, восем кніг, пяцьсот рублёў), а таксама адцягнены лік (напр. пятнаццаць дзеліцца на пяць);
- зборныя,што абазначаюць колькасць як адно цэлае, адзінства (сямёра, пяцёра);
- дробавыя, што абазначаюць часткі цэлага (адна пятая, пяць сёмых) або цэлае і яго часткі (шэсць цэлых восем дзявятых), прычым могуць выражаць і незлічоныя прадметы, адцягненыя паняцці, матэрыяльныя рэчывы (тры пятыя аб’ёму вады, дзве трэція насельніцтва).
Уласнаколькасныя лічэбнікі – як толькі што мы сказалі – абазначаюць пэўную колькасць аднародных прадметаў, а таксама адцягнены лік.
Па марфалагічных прыкметах яны неаднастайныя:
- абсалютная большасць лічэбнікаў гэтай групы (ад трох – да дзевяцісот) не мае катэгорыі роду;
- усе яны (за выключэннем адзін) не змяняюцца па ліках;
- лічэбнік адзін мае родавыя адрозненні (адзін чамадан, адна брыгада, адно заданне) і формы адзіночнага і множнага ліку (адзін гектар, адны выроты);
- лічэбнік два таксама мае родавыя формы: два – для мужчынскага і ніякага роду (два дубы, два акны), дзве – для жаночага роду (дзве кнігі);
- лічэбнікі адзін – чатыры дапасуюцца да назоўнікаў, а лічэбнікі пяць – дзевяць кіруюць назоўнікамі.
Па сваёй граматычнай структуры ўласнаколькасныя лічэбнікі падзяляюцца на:
- простыя, якія складаюцца з аднаго кораня (два, тры, пяць);
- складаныя, што маюць як мінімум дзве асновы (пятнаццаць, пяцьдзесят);
- састаўныя, які ўтвараюцца з двух і болей лічэбнікаў (трыццаць тры, пяцьсот семдзесят шэсць).
Зборныя лічэбнікі, якія абазначаюць колькасць як адно цэлае, часцей за ўсё спалучаюцца:
- з назвамі маладых істот (трое ягнят, пяцёра парасят);
- з асобамі мужчынскага полу (двое салдат, чацвёра вучняў);
- з субстантываванымі прыметнікамі, асабовымі займеннікамі, множналікавымі назоўнікамі (двое незнаёмых, нас трое, чацвёра саней);
- пры набыцці імі сэнсу прыслоўяў (тыпу ўдвух).
Зборныя лічэбнікі маюць свае асаблівасці:
- утвараюцца звычайна ад колькасных лічэбнікаў пры дапамозе суфіксаў -оj (двое, трое) і -ёр/-ер (пяцёра, дванаццацера);
- не маюць роду і ліку, але скланяюцца (двое – дваіх, дваім, дваімі; пяцёра – пецярых, пецярым, пецярымі); катэгорыя роду характэрная лічэбніку абодва (у мужчынскім і ніякім родзе), у жаночым родзе выступае форма абедзве, а пры спалучэнні з назоўнікамі, што абазначаюць асоб мужчынскага і жаночага полу, ужываецца форма абое;
- яны натуральна робяцца субстантывамі (напр. Сямёра аднаго не чакаюць);
- рэдка выкарыстоўваюцца ў навуковым і афіцыйна-справавым стылях.
Шырэй гл.: Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія пад рэд. Ф.М. Янкоўскага, Мінск 1980; Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005
Ніна Баршчэўская