Дзень адзінства балтаў — свята, якое адзначаецца 22 верасня ў Літве і Латвіі. Аднак на самай справе датычыць і тэрыторый Польшчы і Беларусі.
Сярод гісторыкаў, археолагаў і мовазнаўцаў у другой палове ХХ ст. быў дасягнуты кансэнсус па пытанні аб паходжанні прашчураў беларусаў. Лічыцца, што да ўтварэння ва Усходняй Еўропе руска-варажскай дзяржавы, на тэрыторыі Беларусі пражывалі балцкамоўныя плямёны, сярод якіх — літва і яцвягі. Пазней яцвягі былі асіміляваны: прынялі праваслаўе, перайшлі на старажытнарускую, а пазней на беларускую, польскую мовы. А літоўцы, або літвіны, літва таксама ў значнай ступені “пераўвасобіліся” ў беларусаў і палякаў. Аднак гэта была моўна-культурна-рэлігійная асіміліцыя. Продкі ва ўсіх агульныя — балты. Праўда, прызнаюць гэта не ўсе. Зрэшты, не ўсе і ведаюць. Ідэолагі «русского мира» і «славянскага (чытай — руска-маскоўскага)» адзінства робяць усё, каб гэтыя веды выкараніць з грамадскай прасторы і нават з навуковага дыскурсу.
Аднак навуковыя факты немагчыма адмяніць. Варшава — адзін з цэнтраў вывучэння балцкіх моў і культур. Тут, у Варшаўскім універсітэце, працуе кафедра агульнага, жэставага і балтыйскага мовазнаўства.
Адным з яе выпускнікоў сёлета стаў Ян Ліс, чые продкі паходзяць з-пад Ваўкавыска і Лагойска. Пад Ваўкавыскам у старажытнасці жылі яцвягі, а пад Лагойскам, у мясцовасці Гайна, кароль польскі і вярхоўны князь літоўскі Ягайла, у канцы XIV ст., падчас хрышчэння Літвы ў каталіцтва, пабудаваў адзін з першых у Літве касцёлаў — для мясцовага літоўскага насельніцтва.
Такім чынам, Ян Ліс, будучы беларусам, маючы польскія карані, шануе і больш даўніх продкаў — яцвягаў і літоўцаў.
Ян Ліс: — Аснову беларускага этнаса складаюць балцкія плямёны, а ключом да беларускай аўтахтоннай, тутэйшай культуры з’яўляюцца ў т.л. балцкія мовы, якія дзеля гэтага варта вывучаць. Таму я і пачаў вывучаць гэтыя мовы — спачатку самастойна, а затым паступіў у Варшаўскі ўніверсітэт. Мне хочацца звязаць з гэтым маю будучую прафесію.
Ян Ліс цікавіцца і спадчынай балтаў у Польшчы — літоўцаў, прусаў, яцвягаў.
Ян Ліс: — Тэрыторыя балцкай гідраніміі дасягае аж Варшавы. Нямала назваў польскіх гарадоў, заснаваных на старажытнабалцкіх землях, паходзіць з прускай або яцвяжскай мовы: Ломжа, Гданьск, Сувалкі, Пунск, Элк і інш.
А ў Гданьску, на беразе Віслы, можна ўбачыць г. зв. прускія бабы — старажытныя статуі, якія адлюстроўваюць зусім не жанчын, а прускіх воінаў.
На Падляшшы, на мяжы з Літвой, жывуць літоўцы, чые продкі яцвягі. Тое ж датычыць і суседніх беларусаў і палякаў на поўнач ад Беластока.
Тэрыторыя сучаснай Беларусі, якая мяжуе з Польшчай і Літвой, была часткай літоўскага і яцвяжскага моўна-культурных масіваў.
Ян Ліс: — Рад раёнаў сучаснай Гродзенскай вобл. РБ — гэта частка тэрыторыі сярэдневяковай Lithuania propria, г. зн. уласна Літвы, сапраўднай Літвы: Лідскі, Ашмянскі, Воранаўскі раёны. Цяперашняе мясцовае беларускае і польскае, а таксама, натуральна, літоўскае насельніцтва гэтай тэрыторыі — гэта нашчадкі тых літвінаў, літоўцаў, з асяроддзя якіх уласна часткова і паходзяць тыя літоўскія князі і воіны, якія заснавалі ВКЛ (гэта “сапраўдная Літва” даходзіць да Каўнаса і ваколіц, а далей на захад ляжыць Жамойць, а ля берага Балтыйскага мора, там, дзе Паланга і Швянтоі, — гэта ўжо землі куршаў).
Але пазней, пад уплывам каталіцкага касцёла, многія літоўцы ў ваколіцах Вільні перайшлі на польскую і беларускую мову. Але дагэтуль у іх мове многа балтызмаў, літуанізмаў, сустракаюцца прозвішчы літоўскага паходжання: Нарбут, Юркойць і інш., літоўскія тут часта і назвы паселішч, рэк: Гаўя, Ашмяны, Дайнава, Ліда, Крэва і інш.
Ян Ліс звяртае ўвагу на тое, як сучасныя беларусы індактрынуюцца ідэалогіяй, якая адмаўляе іх старажытныя карані.
Ян Ліс: — Сучасныя ідэалагемы, якія папулярызуюцца ў Беларусі, аб тым, што беларусы быццам бы з’яўляюцца субэтнасам рускіх, рускімі са знакам якасці, не адпавядаюць гістарычнай рэчаіснасці. Яны супярэчаць фактам аб агульным субстраце беларусаў, літоўцаў і латышоў, а таксама часткі палякаў і нават рускіх — балцкамоўных плямёнах жалезнага веку і сярэдневякоўя.
І таму трэба падкрэсліць, што беларусам і літоўцам няма чаго дзяліць, бо нашчадкі “сапраўднай Літвы”, заснавальнікаў ВКЛ жывуць як у сучаснай Рэспубліцы Беларусь, так і ў сучаснай Літоўскай Рэспубліцы, хаця і гавораць цяпер на розных мовах.
Але нашу агульную спадчыну немагчыма падзяліць, як гэта робяць у судзе спадкаемцы памерлых сваякоў. Наша спадчына жыве — у гістарычных фактах, у літоўскай мове, балтызмах беларускай мовы, у назвах рэк і паселішч нашага краю, у прозвішчах яго жыхароў.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё