Андрэй Масквін, даследчык беларускага тэатра і літаратуры, выкладчык кафедры міжкультурных даследаванняў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы факультэта прыкладной лінгвістыкі Варшаўскага ўніверсітэта, выдаў новую кнігу — „Literatury białoruskiej rodowody niepokorne” («Нязломныя радаводы беларускай літаратуры»).
Героі манаграфіі Андрэя Масквіна, якая ўбачыла свет у Беластоку, — Максім Гарэцкі, Янка Купала, Вацлаў Ластоўскі, Францішак Аляхновіч, Алесь Адамовіч, Ларыса Геніюш і Васіль Быкаў. Выданне закранае розныя аспекты: еўрапеізацыю беларускай літаратуры, феномен «новай драмы», функцыянаванне цэнзуры ў Беларусі, лёс пісьменніка ў апазіцыі да савецкай улады.
Андрэй, на чым вы робіце акцэнт у сваёй працы?
Андрэй Масквін: — Праблемы, прадстаўленыя ў выданні, датычаць розных перыядаў у гісторыі беларускай літаратуры. Дзякуючы гэтаму польскі чытач мае магчымасць больш уважліва паглядзець на асобныя з’явы і пазнаёміцца з выдатнымі пісьменнікамі. Усе яны — Максім Гарэцкі, Янка Купала, Вацлаў Ластоўскі, Францішак Аляхновіч, Алесь Адамовіч, Ларыса Геніюш і Васіль Быкаў — уваходзяць у лік вядучых аўтараў беларускай літаратуры XX стагоддзя. Максім Гарэцкі заклаў асновы «новай драмы», Францішак Аляхновіч, Алесь Адамовіч і Ларыса Геніюш распрацавалі вельмі папулярны ў цяперашні час жанр нон-фікшн, а Васіль Быкаў дасягнуў поспеху ў рэалістычнай прозе з моцным псіхалагічным тонам.
Падчас падрыхтоўкі гэтай манаграфіі я адчуваў падтрымку і дапамогу шматлікіх людзей. У мяне была магчымасць прайсці месячную стажыроўку ў Беларускім дзяржаўным універсітэце ў Мінску ў ліпені 2019 года, з якім Варшаўскі ўніверсітэт супрацоўнічае шмат гадоў.
Кнігу я прысвячаю сваім бацькам. Мая маці Валянціна Шкадарэвіч нарадзілася ў горадзе Капылі Мінскай вобласці. Пасля Другой сусветнай вайны яна скончыла педагагічны тэхнікум у Нясвіжы і жыла ў гэтым горадзе. Затым усё жыццё працавала ў пачатковай школе ў вёсцы Ужанка. Яна была надзвычай разумнай і адукаванай асобай, якая добра ведала беларускую мову. Яна прышчапіла мне любоў да беларускай культуры, літаратуры і мовы. Яна памерла ў 1978 годзе. Мой бацька Веніямін Масквін рускі. Ён нарадзіўся каля Вяткі (цяпер Кіраў) у Расіі. Пасля Другой сусветнай вайны пасяліўся ў Нясвіжы, дзе пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай — маёй маці. Нягледзячы на даволі актыўную русіфікацыю Беларусі ў 1950–1970-я гады, ён вывучаў беларускую мову, чытаў на ёй. Памёр даволі рана — у 1973 годзе. Мае бацькі назаўсёды запомніліся мне як высокаадукаваныя і разумныя людзі. Я бязмерна ўдзячны ім за ўсё.
Давайце звернемся непасрэдна да вашай кнігі. Яна пачынаецца з апісання дыскусіі, якая адбывалася ў газеце «Наша ніва» ў 1913-1914 гадах. Пра што тады спрачаліся беларускія пісьменнікі?
Андрэй Масквін: — У дыскусіі, якая працягвалася восем месяцаў, прынялі ўдзел такія пісьменнікі, як Янка Купала, Вацла Ластоўскі, Лявон Гмырак, Язэп Лёсік. Яны падымалі важныя для таго перыяду пытанні. Сярод іх: функцыя і прызначэнне мастацтва і літаратуры, іх роля і месца ў жыцці беларускага грамадства; перспектывы стварэння падмурка для нацыянальнай беларускай літаратуры; пытанне аб разуменні сучаснай літаратуры рознымі групамі грамадства. Таксама я пішу пра тое, як Максім Гарэцкі, Янка Купала і Францішак Аляхновіч паспрабавалі змяніць беларускую драму і тэатр.
Францішак Аляхновіч, здаецца, шырэй вядомы як аўтар твора “У капцюрах ГПУ”, у якім ён апісвае свой трагічны вопыт зняволення ў ГУЛАГу. А ў вас ён выступае у якой іпастасі?
Андрэй Масквін: — Францішак Аляхновіч у 1920-я гады паехаў з Вільні ў БССР для ўдзелу ў стварэнні новага Беларускага дзяржаўнага тэатра — 2 (Віцебск) у якасці кіраўніка літчасці. Аднак яго арыштавалі і адправілі ў Салавецкі лагер. Вярнуўшыся, ён напісаў твор пра сем гадоў у кіпцюрах ГПУ, апісаўшы адным з першых сістэму ГУЛАГа ў СССР.
Таксама я расказваю пра літаратурную творчасць аднаго з вядучых беларускіх пісьменнікаў другой паловы ХХ ст. — Алеся Адамовіча. Ён служыў беларускай літаратуры перш за ўсё як стваральнік дакументальнай прозы. Нобелеўскі лаўрэат Святлана Алексіевіч не толькі цытуе яго імя ў шматлікіх інтэрв'ю, але заяўляе, што з'яўляецца яго вучаніцай.
Затым я разглядаю творчасць Васіля Быкава. Звяртаю ўвагу на цэнзуру ў савецкай Беларусі, якое ўмешвалася ў тэксты пісьменніка і ўнесла істотныя змены ў іх, тым самым скажаючы сэнс (на прыкладзе рамана «Сотнікаў»).
Перапіска беларускай паэтэсы Ларысы Геніюш прааналізавана ў восьмым раздзеле манаграфіі. Пісьменніца і яе муж былі арыштаваны органамі НКУС СССР у Празе ў 1948 г. і высланы ў СССР. Там адбыўся суд, які прыгаварыў яе да дваццаці пяці гадоў лагераў. Геніюш правяла сем гадоў у ГУЛАГу, пасля чаго ёй далі магчымасць вярнуцца ў Зэльву — родны горад мужа. Яна ніколі не пагаджалася прыняць савецкае грамадзянства і да канца жыцця заставалася пад пільным наглядам органаў дзяржбяспекі СССР. Яе лісты напоўнены болем і клопатам пра Беларусь, яе культуру і мову.
Андрэй Масквін.
Вы разглядаеце ў сваёй кнізе таксама вучэбную праграму па беларускай літаратуры, зацверджаную Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь. У чым яе асаблівасць?
Андрэй Масквін: — Гэта праграма не толькі не адлюстроўвае рэальную сітуацыю ў беларускай літаратуры, але значна спрашчае яе і, можна нават сказаць, баналізуе. У выніку беларуская літаратура слаба прысутнічае ў свядомасці не толькі беларускага, але і сусветнага рэцыпіента. Ствараецца ўражанне, што беларуская мова не вельмі канкурэнтаздольная, няздольная функцыянаваць у дыскурсе сусветнай літаратуры. Гэта негатыўна адбіваецца на сітуацыі ў краіне: моладзь неахвотна вывучае творы беларускай літаратуры (як старой, так і сучаснай), і ў выніку яны перастаюць чытаць на гэтай мове. Акрамя таго, існуе заклапочанасць, што ў выніку пастаяннага кантролю і ўвядзення ўладамі пэўных стандартаў беларуская літаратура страціць шанс стаць канкурэнтаздольнай на сусветным выдавецкім рынку. Ёсць небяспека, што яна застанецца лакальнай, малавядомай з'явай.
У чым вы бачыце сёння галоўную праблему для развіцця беларускай літаратуры і, шырэй, культуры?
Андрэй Масквін: — У СССР дзяржаўная самастойнасць Беларусі не набывала рэальнай формы. Былі розныя абмежаванні на моўны, нацыянальны і, нарэшце, культурны суверэнітэт. Лёс беларускай літаратуры складваўся ў выглядзе сінусоіды ўзлётаў і падзенняў, творчых стымулаў і закручвання гаек. І ў такіх умовах беларускія пісьменнікі вымушаны былі тварыць аж да сённяшняга часу.
Абвяшчэнне дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі ў 1991 годзе ненадоўга палепшыла сітуацыю з мовай і літаратурай. Неўзабаве дамінуючая роля мовы метраполіі ўсходніх славян — Расіі — пачала ўмацоўвацца ў Беларусі і зноў пачала пагражаць беларускай мове і літаратуры.
У такіх умовах лёс асобных мастакоў і іх твораў набываў форму драматычнага супрацьстаяння неспрыяльнай рэчаіснасці. Гэта была барацьба людзей, якія часта знаходзіліся ў поўнай адзіноце і без падтрымкі грамадства, часта ў эміграцыйным асяроддзі, дзе можна знайсці прытулак, але без гарантый поўнай бяспекі.
Літаратурная эміграцыя была лёсам многіх славянскіх народаў, яна стала ўпісана ў гістарычны лёс іх культур. Аднак у выпадку з беларускай літаратурай гэта часам мела трагічныя наступствы, калі пісьменнікаў, арыштоўвалі і адпраўлялі ў лагеры на доўгія гады за межы радзімы — як Францішка Аляхновіча ці Ларысу Геніюш.
У маёй новай кнізе „Literatury białoruskiej rodowody niepokorne” перш за ўсё польскі чытач знойдзе прыклады трагічных лёсаў беларускіх пісьменнікаў, якія імкнуцца не адступаць ад абранага імі шляху, каб захаваць сваю годнасць, чалавечнасць і хаця б часцінку ўласнай творчай свабоды.
Віктар Корбут
Слухайце гукавы файл