Przejęcie władzy przez Chomeiniego było zwieńczeniem rewolucji irańskiej. A wszystko zaczęło się 8 września 1978. Wówczas szch Iranu Mohammad Reza Pahlawi wysłał na ulice Teheranu wojska rządowe. W walkach zginęło kilkuset demonstrantów. Dzień ten przeszedł do historii jako "czarny piątek".
- Manifestanci coraz głośniej zaczęli domagać się odejścia szacha Rezy Pahlawiego i ukrócenia wpływów amerykańskich. Protesty nabrały charakteru ogólnospołecznego - mówił o początkach rewolucji islamskiej w Iranie Krzysztof Strachota, etnolog z Ośrodka Studiów Wschodnich.
Nz.: Szach Iranu Mohammad Reza Pahlawi, przed 1979 r. Wikimedia Commons/dp. Źr.: http://www.farahpahlavi.org/
Pod rękę z Zachodem
O przyczynach wybuchu buntu społecznego i przebiegu rewolucji islamskiej w Iranie opowiadał w 2000 r., w audycji Piotra Kędziorka, Krzysztof Strachota etnolog z Ośrodka Studiów Wschodnich.
- Wcześniej występowano w sposób zbrojny przeciwko szachowi, ale robili to komuniści - mówił gość programu.
Mohammad Reza Pahlawi utrzymywał dobre stosunki ze Stanami Zjednoczonymi i większością krajów zachodnich. Często przez Zachód był przedstawiany jako wzór ”nowoczesnego przywódcy” na Bliskim Wschodzie. Decyzje podejmowane przez szacha wywoływały sprzeciw szyickich duchownych. Jednym z największych krytyków Pahlawiego stał się ajatollah Chomeini.
- Szach prowadził od lat 60. tzw. białą rewolucję – komentował etnolog. - Była ona skierowana przeciw duchowieństwu, przeciw potędze kleru szyickiego.
Laicyzacja państwa
Reza Pahlawi chciał znacjonalizować ogromne majątki duchownych szyickich, występował przeciwko obyczajowości muzułmańskiej. – Dochodziło do takich sytuacji, że policja zdzierała kobietom czadory na ulicach – mówił gość programu. – W szkołach, w miejscach publicznych dystansowano się od zbyt żarliwej i głębokiej religijności. Szach odwoływał się do tradycji przedislamskich, do państwa Achemenidów. Hucznie obchodził 2500 tysiąclecie monarchii w Iranie.
- Np. z języka starano się usuwać słowa pochodzenia arabskiego i wracać do słów średnio perskich i wczesno perskich – dodał etnolog – by podkreślić odrębność etniczną i tradycję irańską.
Ajatollah Chomeini, który otwarcie sprzeciwiał się laicyzacji państwa, zażyłym stosunkom szacha ze Stanami Zjednoczonymi i Izraelem, został aresztowany i zmuszony w 1964 r. do opuszczenia kraju. - Już wcześniej Chomeini głosił, że szach musi odejść – powiedział Krzysztof Strachota. - W 1961 r. doszło do zamieszek w Qom, świętym mieście szyitów. Wtedy policja po raz pierwszy otworzyła ogień i strzelała do manifestujących pod hasłami religijnymi.
Meczet Boskie Światło w Qom, świętym mieście szyitów. Wikimedia Commons/cc. Fot.: Mohammad mahdi P9432
Bunt społeczny i religijny
Ale pozbycie się jednego z głównych opozycjonistów na niewiele się zdało. Szach tłumił kolejne demonstracje siłą, aresztując i zabijając przeciwników. Eskalacja protestów nastąpiła w roku 1978. - Bardzo szybko przeszło to w taką emocjonalną fazę – stwierdził Krzysztof Strachota. - Szła manifestacja, żołnierze szacha strzelali, padali zabici. Po czterdziestodniowym okresie żałoby szła kolejna manifestacja upamiętniająca ofiary, padali następni.
Fala buntu przeciw szachowi narastała z każdym dniem. Przeciwnicy Pahlawiego zaczęli podpalać kina wyświetlające nieobyczajne filmy, napadać na cudzoziemców, zwłaszcza Amerykanów. Niszczono bary, w których sprzedawano alkohol. - Przez cały rok narastał paraliż państwa - słyszymy w komentarzu.
Koniec monarchii
Konsekwencją ”czarnego piątku” była całkowita utrata poparcia rządu zarówno przez obywateli jak i przez zagranicznych sojuszników. Strajk generalny w październiku 1978 r. unieruchomił gospodarkę Iranu. Protesty osiągnęły apogeum w grudniu. Każdego dnia setki demonstrantów ginęło w walkach z wojskiem, a demonstracje cały czas przybierały na sile.
16 stycznia 1979 r. szach i cesarzowa opuścili Iran. - W lutym 1979 r. z Paryża przyleciał Chomeini - powiedział gość Piotra Kędziorka. - Jego powrót nadał rewolucji islamski charakter.
Powrót ajatollaha Chomeiniego do Teheranu, 01.02.1979. Wikimedia Commons/dp
Religia ponad wszystko
Obalenie rządu szacha było wielkim świętem dla mieszkańców Iranu. Chomeiniego witały tłumy. Ajatollah zaczął sugerować i żądać, żeby uczeni muzułmańscy zajęli się administrowaniem nie tylko sprawami religijnymi, ale też życiem społecznym i politycznym. - To różniło się od takiego tradycyjnego szyizmu, który raczej unikał bezpośredniego angażowania się w politykę, duchowni pozostawali raczej na pozycjach doradców - mówił etnolog. - Chomeini, wbrew większości autorytetów szyickich w ówczesnych czasach doprowadził do tego, że uczeni muzułmańscy powinni rządzić państwem.
Jeszcze w lutym 1979 r. w Iranie obalono system monarchii i utworzono republikę islamską.
Kim był Chomeini? Jakie były konsekwencje irańskiej rewolucji dla Irańczyków i świata? Posłuchaj rozmowy Piotra Kędziorka z Krzysztofem Strachotą, nagranej na rok przed atakiem Al-Kaidy na World Trade Center w 2001 r.
bs