Kod Boscha

Heretyk? Schizofrenik? Fantasta nie odróżniający swoich halucynacji od realnego świata? A może biznesmen, świetnie administrujący rodzinnym majątkiem?

Hieronimus BOsch (lub naśladowca): Kuszenie św. Antoniego

Foto: wikipedia, domena publiczna

Gdy pada słowo "Bosch" widzimy przedziwne stwory, fantastyczne ogrody, nagich ludzi zamieszkujących spróchniałe drzewa albo wdrapujących się na gigantyczne instrumenty muzyczne. Skąd taka fantastyka? Co malarz chciał przez to powiedzieć?

Przede wszystkim, jak twierdzi prof. Antoni Ziemba, patrzymy na Boscha poprzez pryzmat jego hiszpańskich naśladowców, którzy podjęli wątki fantastyczne, bo za Izabeli Kastylijskiej stały się niesłychanie modne. Poeci dworscy zaś pisali o tej twórczości peany. A tymczasem Bosch, dobry chrześcijanin, który do żadnej sekty nie należał, malował przede wszystkim spokojne obrazy dewocyjne.

- Mamy kłopot z Boschem ten, że patrzymy na niego wyłącznie przez te fantasmagorie. A tymczasem mamy szesnaście zachowanych tryptyków, których autorstwo jest pewne. W jedenastu z nich nie ma żadnych elementów fantastycznych, potworów Boschowskich. Jest Ukrzyżowanie, Pokłon Trzech Króli i tam nie ma żadnych szaleństw. Pozostałe tryptyki nie służyły nabożeństwu, służyły do dekoracji. Były malowane na zamówienie nowej grupy humanistycznie już wykształconych koneserów. I to te dzieła zawierają elementy fantastyczne, których poszukiwali zamawiający.

Hieronim Bosch: Autoportret

W sztuce nic się nie rodzi na kamieniu. O ile łatwo pokazać naśladowców Boscha, aż po surrealistów, o tyle źródła twórczości niderlandzkiego mistrza pozostają w domysłach. Prof. Ziemba wskazuje na niezwykłe źródło Boschowskich fantasmagorii. Są to... książki religijne.

- Bosch pochodził z rodziny malarzy o korzeniach sięgających XIII wieku. W rodzinie byli też wytwórcy modlitewników, Bosch znał więc iluminacje w tych księgach. Na marginesach w średniowiecznych książkach pojawiają się motywy rozrywkowe, niekoniecznie związane z głównym tekstem, czasem na zasadzie świata na opak. Na przykład na stronie mówiącej o Zwiastowaniu na marginesie znajdujemy trzy szalone mniszki uwodzące rozebranego mnicha, czemu przygląda się smok-potwór. Z takich źródeł mógł czerpać Bosch.

A jaki jest kod Boscha? Czy w tych fantasmagoriach kryje się spójny przekaz? Prof. Ziemba twierdzi, że być może kodu nie ma. Setki badaczy próbowały ten kod złamać, ale nikomu się nie udało...

Spotkanie z prof. Antonim Ziembą prowadziła Hanna Maria Giza.