11 września w 1930 roku urodził się Tomasz Strzembosz, historyk, wybitny znawca czasów II wojny światowej. Godnie realizował słowa dziadka i ojca. Lata młodości przeżyte w cieniu wojny ukształtowały go jako człowieka. Całe swoje dorosłe życie i pracę naukową poświęcił historii II wojny światowej.

Silni, słabi chłopcy

– Przez całą szkołę powszechną byłem najsłabszy w klasie, nazywano nas "szkieleciaki", bośmy mieli nogi jak patyki – wspominał rok 1944 Tomasz Strzembosz. – Ale jak ojciec nam powiedział: "Wy jesteście silni, chłopcy", to było wiadomo, że damy się pokrajać.

Strzembosz urodził się i wychował w Warszawie. Jako nastolatek był świadkiem wielu walk toczonych w stolicy, m.in. akcji Stamma, znał getto warszawskie. Te przeżycia bezwzględnie zaważyły na wyborze jego życiowej drogi. Okres samego Powstania Warszawskiego, kiedy jego ojciec brał udział w walkach, Tomasz Strzembosz spędził wraz z matką i rodzeństwem w Milanówku. Potem mieszkał z rodziną w Krakowie, a do stolicy przeniósł się podczas II roku studiów historycznych (w 1951 roku).

Historyczne pasje

– Stanisław Broniewski zaproponował mi uporządkowanie materiału Szarych Szeregów, tzw. Archiwum im. Floriana Marciniaka – opowiadał o swoich historycznych zainteresowaniach Elżbiecie Kollat w audycji "W cztery oczy". – Od historii Szarych Szeregów wszedłem do historii ruchów młodzieżowych czasów okupacji, stamtąd do Armii Krajowej, z Armii Krajowej do Polskiego Państwa Podziemnego. Natomiast ziemiami wschodnimi zająłem się znacznie później, w 1982 roku, kiedy mimo daleko idącej obstrukcji ze strony cenzury wyszły już 3 moje książki dotyczące okupowanej Warszawy.

Był prekursorem badania partyzantki na Wschodzie, tamtejszego ruchu konspiracyjnego w czasie pierwszej okupacji sowieckiej. Materiał zbierał w latach 1982-1990 w tajemnicy przed władzą komunistyczną. Strzembosz udowodnił w prowadzonych przez siebie badaniach, że partyzantka na Kresach Północno-Wschodnich RP wytrwała do czerwca 1941 roku, wbrew temu, co głosiła propaganda PRL.

– Bałem się ingerencji sowieckich służb socjalnych, ponieważ to, czym się zajmowałem, te służby kompromitowało, kompromitowało totalnie – mówił o czasach pracy nad ruchem konspiracyjnym na ziemiach wschodnich Tomasz Strzembosz. – Dlatego, że zupełnie załamywała się teza, przyjęta m.in. przez polską historiografię emigracyjną, że można było walczyć z gestapo, a walka z NKWD praktycznie nie była możliwa.

Wierny harcerstwu

Strzembosz to także postać znana każdemu harcerzowi. Od momentu, kiedy we wrześniu 1945 roku wstąpił do 5. Krakowskiej Drużyny Harcerzy, aż do śmierci harcerstwo było obecne w jego życiu. Był niejako na nie skazany, ponieważ nawet ożenił się z harcerką Marylą, czyli Marią Dawidowską, siostrą Alka Dawidowskiego, bohatera Kamieni na szaniec. W podziękowaniu za zasługi w 1933 roku został Honorowym Przewodniczącym ZHP, a pośmiertnie odznaczono go tytułem Harcmistrza Rzeczypospolitej.

Tomasz Strzembosz do końca życia pozostał wierny swoim ideałom i dbał o pamięć historyczną. Był nawet członkiem Rady Programowej budowy Muzeum Powstania Warszawskiego. A i po śmierci nadal jest patronem tych, którzy historię Polski propagują. Dzieci Tomasza Strzembosza założyły w 4. rocznicę śmierci ojca fundację jego imienia, która wspiera historyków, organizuje seminaria naukowe, a także przyznaje "Nagrodę Historyczną im. Tomasza Strzembosza" autorom książek historycznych.

Posłuchaj wspomnień Tomasz Strzembosza dotyczących czasów dzieciństwa, wojny i pracy naukowej.

mb

Uruchomiona 6 sierpnia 1944 roku Harcerska Poczta Polowa zaczęła swoją działalność dzień później w Śródmieściu. Pierwszego dnia funkcjonowania poczty harcerze przenieśli około 900 listów.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

W harcerstwie istniały trzy grupy wiekowe. Dwie najstarsze służyły w grupach bojowych, a najmłodsi, tzw. Zawiszacy, tworzyli służby pomocnicze. Między innymi mieli pełnić funkcję łączności.

- Nie chodziło o łączność bojową, tylko o łączność ludności z wojskiem lub ludności między sobą – wspominał Stanisław Broniewski, dowódca głośnej akcji pod Arsenałem z 1943 roku - jak się potem mogliśmy zorientować była to bardzo trafiona koncepcja. Kiedy pytało się ludzi, co im najbardziej dokucza w momencie Powstania, to wymieniali oczywiście bomby, wielkie zagrożenie i głód, ale najbardziej brakowało wiadomości o losie bliskich.

Z czasem poczta pokryła całe miasto. Główny Urząd Pocztowy mieścił się przy ul. Świętokrzyskiej. Poza tym istniało jeszcze siedem urzędów w różnych dzielnicach miasta. Skrzynki pocztowe rozlokowano w czterdziestu punktach Warszawy. Naczelnikiem poczty mianowano harcmistrza Przemysława Góreckiego ps. Kuropatwa.

Za swoją działalność Zawiszacy nie pobierali żadnych opłat. Przyjmowali tylko dobrowolne dary w formie żywności opatrunków, a także książek, zbieranych z myślą o przyszłych bibliotekach. Listy prywatne nie mogły liczyć więcej niż 25 słów i podlegały cenzurze. Obok toreb z listami przenoszono też pisma i gazetki z informacją. - Informacja była szalenie potrzebna. Ludzie chcieli wiedzieć, co ich czeka, jaki może być koniec tego koszmaru – mówił Stanisław Broniewski.

- Ci chłopcy uczyli się przez całą okupację znajomości miasta, wszelkich przejść i połączeń przez kamienice, domy i ulice. Znali miasto świetnie i teraz mogli wykorzystać doskonale tę swoją znajomość – wspominał dowódca Szarych Szeregów.

6 września 1944 Powstańczą Pocztę Harcerską wcielono do Armii Krajowej. Od tego pory, aż do kapitulacji Powstania Warszawskiego funkcjonowała pod nazwą Poczty Polowej. W czasie 63 dni harcerze przenieśli blisko 200 tysięcy przesyłek. Wielu z nich przypłaciło to życiem.

- Każdy chłopak dostawał od kilku do kilkudziesięciu listów. Miałem jeden moment, kiedy się rzeczywiście bałem. Drugiego dnia powstania dostałem rozkaz pójścia z ulicy Brackiej na Tamkę. Przeżegnałem się i skoczyłem. Zanim zaczęli strzelać, to ja byłem poza połową jezdni – wspominał głównodowodzący pocztą Tadeusz Jarosz.

mjm/im

Juliusz Krzyżewski od 1938 roku był inspektorem audycji w Polskim Radiu. Pracował tam do wybuchu wojny.

– To on był pierwszym człowiekiem, od którego dowiedziałem się, że wojna wybuchła – mówił Jeremi Przybora, kolega Krzyżewskiego z Polskiego Radia. – Ja kończyłem dyżur spikerski w nocy z 31 sierpnia na 1 września i pamiętam tę radość, że nie dochodziły jeszcze żadne informacje, żeby coś się działo na naszych granicach. Opuszczałem radio w przeświadczeniu, że znów nam się jakoś udało (…) Ale kiedy byłem już na ulicy, Julek wychylił się z balkonu, gdzie znajdowało się studio spikerskie i zawołał: "Jeremi, zaczęło się!". Od tego zaczęła się dla mnie II wojna światowa.

Zobacz serwis specjalny poświęcony powstaniu warszawskiemu:

Urodził się 28 stycznia 1915 w Łomży. Zadebiutował w 1935 roku w "Kuźnicy Młodych". – Oryginalność talentu Krzyżewskiego, jego wola wytrwania przy formie klasycznego wiersza połączona z wolą i potrzebą konfrontowania mitu wartości wyższych z elementarnym, biologicznym niepokojem (…) wszystko to dobrze sytuuje tę twórczość w żywym nurcie poezji polskiej – analizował Wacław Tkaczuk w aud. "Portret pisarza" z 1994 roku.

Twórczość Krzyżewskiego nie zapisała się jednak wyraźnie w świadomości Polaków. O niepopularności jego poezji mógł w dużej mierze zaważyć czynnik tożsamościowy i brak przynależności do Pokolenia Kolumbów. Poeta był starszy od Baczyńskiego, Różewicza czy Borowskiego. Nie po drodze mu było jednak też ze starszymi Skamandrytami, ani z innymi grupami poetyckimi.

Krzyżewski nie afiszował się ze swoją twórczością. Obracał się w kręgu literatów, ale nigdy nie szufladkował się przez przynależność do konkretnej grupy poetyckiej. – Nie był to człowiek lubiący czytać innym swoje utwory i ja nawet nie orientowałem się, czy on w ogóle dużo miał tego w dorobku, czy nie – mówił Przybora. – Nie znałem jego twórczości przed ukazaniem się tomu poezji. Bardzo mało mnie w te sprawy twórcze wtajemniczał.

Zginął za Ojczyznę

W czasie okupacji pracował jako zwykły robotnik w fabryce butów w okolicach Chrzanowa. Trudna sytuacja finansowa zmusiła go do powrotu do Warszawy, gdzie został inspektorem rolnym. Przed wybuchem Powstania zaciągnął się do AK.

– On był dla mnie idealnym wcieleniem polskiego kawalerzysty, tak jakby Wieniawa ze skłonnością do pisania, chociaż nigdy nie słyszałem, żeby Wieniawa był jego jakimś idolem – wspominał Jeremi Przybora. – Jak patrzę na te dwie postacie, to widzę między nimi jakieś pokrewieństwo.

Podczas Powstania Warszawskiego był zastępcą dowódcy plutonu batalionu "Łukasiński" Armii Krajowej. Zginął 26 dnia walk jako żołnierz kompanii "Piotra", Bronisława Kalinowskiego. Został trafiony w czoło przez snajpera podczas walk o kościół Kanoniczek przy placu Teatralnym. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych.

– Do ostatnich dni będę pamiętał taką scenę, kiedy przyjechał do mnie na Sadybę na rozklekotanym rowerze – wspominał Przybora. – Odprowadzałem go do alei Sobieskiego, a był to jeden z ostatnich dni przed wybuchem Powstania (…) Utkwił mi w pamięci obraz kłębiących się nad miastem chmur, jakby były to już dymy pożarów, które miały już za kilka dni nad Warszawą zastępować chmury.

mb