Wojna polsko-czechosłowacka

5 listopada 1918 lokalne władze polskie i czeskie podzieliły terytorium Śląska Cieszyńskiego wedle kryterium narodowości. Tereny, na których mieszkali głównie Polacy, miały zostać wcielone do ziem polskich, a te, gdzie mieszkali Czesi do Czechosłowacji. Rozgraniczenie to nie było podparte stosownymi umowami. Sprawę tę miały doprecyzować władze w Warszawie i Pradze.

– To rozgraniczenie było jednak sprzeczne z generalną koncepcją Tomáša Masaryka i Edvarda Beneša włączenia wszystkich ziem Królestwa Czeskiego do Czechosłowacji – wyjaśniał prof. Tadeusz Kisielewski w aud. Andrzeja Sowy "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej – Czechosłowacja".

Plebiscyt

Problemy z ustaleniem wspólnego frontu polsko-czeskiego były przyczyną zaatakowania Polski. W wyniku zbrojnej interwencji Czechosłowacji część Śląska Cieszyńskiego oraz Zaolzie zamieszkane w większości przez Polaków zostały wcielone do Czechosłowacji.

– Konflikt polsko-czechosłowacki rozpoczął się w styczniu 1919 roku najazdem na ziemię cieszyńską armii czechosłowackiej – mówił historyk prof. Tadeusz Kisielewski. – Konflikt o Zaolzie stał się kolcem niezgody w stosunkach polsko-czechosłowackich przez cały okres dwudziestolecia.

3 lutego 1919 władze czeskie zgodziły się w Paryżu, pod naciskiem przedstawicieli Ententy, na ogłoszenie plebiscytu. W jego wyniku 44% terenu przypadło Polsce, pozostała część znalazła się w granicach Czechosłowacji.

Dalsze kłótnie o Zaolzie

Konflikt o Zaolzie nie zakończył się po plebiscycie. Niekiedy mówi się, że winę za stosunki polsko-czechosłowackie w okresie międzywojennym ponoszą głównie piłsudczycy – według prof. Kisielewskiego jest to mit funkcjonujący w obu krajach.

Czeskie władze wprowadziły silną antypolską politykę państwową. W 1930 roku liczba uczniów w szkołach polskich spadła o połowę, a także zmniejszył się odsetek Polaków w poszczególnych powiatach.

Zdążyć przed Niemcami

U progu II wojny światowej Polska wykorzystała sytuację międzynarodową i wkroczyła do Zaolzia. Jako że Zachód wcześniej nie zareagował na zakusy terytorialne nazistowskich Niemiec, dla Polski wydawał się to dogodny moment do odebranie terenów, na których mieszkali Polacy. 21 września 1938 rząd RP wystosował wobec Czechosłowacji ultimatum zawierające żądanie oddania części Zaolzia, a 2 października 1938 wojska polskie wkroczyły do Czechosłowacji.

– Rząd polski postąpił bardzo niezręcznie – w złym towarzystwie i w złym momencie – zaznaczał historyk Józef Krzyk w audycji Artura Wolskiego "Naukowy zawrót głowy". – Czesi, nie mając już pewności czy ich państwo w ogóle przetrwa, przyjęli polskie ultimatum i zgodzili się na oddanie Zaolzia.

Po wybuchu II wojny światowej Czesi dążyli do tego, aby układy zarówno z Polską, jak i Niemcami unieważnić. Jak potoczyły się dalsze losy polsko-czeskiego terytorium? Posłuchaj audycji o konflikcie polsko-czechosłowackim.

mb

Zarzewie konfliktu

- Zalążki tego konfliktu nastąpiły jeszcze przed odzyskaniem niepodległości. Okres 1918-1919 to zarówno dla Polski, jak i Czechosłowacji, okres kształtowania państw i ich granic – mówił czeski historyk Jaroslav Valenta w audycji "Stosunki między Polską a Czechosłowacją".

28 października 1918 roku proklamowano niepodległość Czechosłowacji. Przy ustalaniu granicy pojawiły się dwa punkty zapalne: Śląsk Cieszyński oraz pogranicze na Spiszu i Orawie. W związku z tym władze lokalne na Śląsku Cieszyńskim – Polska Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego i Czeska Rada Narodowa z siedzibą w Ostrawie podpisały układ 5 listopada 1918 roku. W jego ramach dokonano podziału Śląska Cieszyńskiego wedle kryterium narodowości. Tereny zamieszkane w większości przez Polaków miały zostać przyłączone do ziem Polski, natomiast te zamieszkałe przez Czechów - do Czechosłowacji.

- Ta umowa miała charakter tymczasowy. Uważano, że sprawę ostatecznie rozstrzygną rządy w Pradze i Warszawie - powiedział prof. Tomasz Kisielewski w audycji "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej". - Czechosłowacja od 1918 roku uważała, że powinna powstać Polska w granicach etnicznych, bez Kresów Wschodnich. Polska miała być słaba i niekonkurencyjna wobec Czechosłowacji.

Jakie były różnice odnośnie rozwiązania tego problemu w polityce polskiej i czechosłowackiej? Dowiedz się tego z audycji "Stosunki między Polską a Czechosłowacją" i "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Przyczyny konfliktu

Istniało kilka powodów, dla których Czechosłowacja była zainteresowana włączeniem w swe granice Śląska Cieszyńskiego. W położonym na jego terenie Zagłębiu Karwińskim znajdowały się kopalnie wysokojakościowego węgla kamiennego. W Trzyńcu znajdowały się dochodowe huty metali. Także przez teren Śląska Cieszyńskiego biegła linia kolejowa łącząca Czechy ze Słowacją zatrzymująca się na stacji w Boguminie. Pradze zależało na umiędzynarodowieniu sprawy tak, by przynależnością państwową Śląska Cieszyńskiego zajęły się mocarstwa na konferencji pokojowej w Wersalu.

Niespodziewany atak

23 stycznia 1919 roku wojska czeskie niespodziewanie zaatakowały stosunkowo słaby garnizon polski w Cieszynie. Polacy zajęci w tym czasie walkami z Niemcami w Wielkopolsce oraz z Ukraińcami na wschodzie kraju, nie byli przygotowani na agresję ze strony Czechów. Byli przekonani, że strona czechosłowacka dotrzyma umowy.

Czesi jako oficjalny powód ataku podawali rozpisanie na 26 stycznia 1919 roku wyborów do polskiego sejmu ustawodawczego. Okręgi wyborcze wytyczono na terenach zamieszkałych przez Polaków. Czesi uznali te tereny za sporne. Twierdzili, że w związku z tym nie można przeprowadzić na nich wyborów. Ich celem było dojście aż do linii Wisły.

Polacy nie spodziewali się ataku. Myśleli, że wszystkie sprawy są z Czechami ustalone, w związku z tym nie trzymali większej liczby wojska na Śląsku Cieszyńskim. Czeska delegacja wojskowa złożona z czterech oficerów postawiła polskiemu komendantowi Franciszkowi Latinikowi ultimatum, domagając się opuszczenia przez wojska polskie okręgu bialskiego. W przeciwnym razie teren miał być zajęty przez wojska czeskie. Komendant Latinik odparł, że ma obowiązek bronić Śląska, a ponadto musi skonsultować się z Józefem Piłsudskim i premierem Ignacym Paderewskim. Dwie godziny po odbytej rozmowie z Warszawy przyszedł rozkaz nakazujący bronić Śląska. Komendant Latinik został dowódcą polskich oddziałów broniących regionu.

Przebieg walk

23 stycznia 1919 roku armia czechosłowacka zajęła także Zagłębie Karwińskie i zamieszkałą przez Polaków wioskę Wierzbicę. Warto zaznaczyć, że w walki ofiarnie zaangażowało się wielu karwińskich górników. Czescy żołnierze aresztowali również kilku polskich nauczycieli i urzędników w Orłowie, który leżał po stronie czeskiej. Czesi zaatakowali również Bogumin. Polakom w pierwszej fazie bitwy udało się rozbroić czeską załogę na dworcu kolejowym. Jednak w obliczu nadciągnięcia kolejnych czeskich oddziałów i gróźb z ich strony o zbombardowaniu miasta, Polacy ustąpili z zajmowanych stanowisk. Czesi zgodzili się, żeby Polacy opuścili miasto z bronią w ręku.

24 stycznia Czesi zajęli Frysztat. Równocześnie z terenów Słowacji pokonali przełęcz jabłonkowską, zajmując południową część Śląska aż do linii rzeki Bystrzycy. Wieczorem zostali zmuszeni przez polskie oddziały do wycofania się za linię rzeki Czacz. 25 i 26 stycznia 1919 front ustalił się na linii miejscowości Kaczyce–Pogwizdów, Pruchna–Zebrzydowice–Olbrachcice. Wyjątkowo zacięte walki stoczono o wioskę Stonawa. W ich wyniku zginęła większość polskich żołnierzy, którzy przybyli na odsiecz z garnizonu w Wadowicach. Ponadto, szerokim echem w regionie odbiła się sprawa zamordowania przez Czechów kilkunastu wziętych do niewoli polskich oficerów.

27 stycznia do Cieszyna wkroczyły wojska czechosłowackie. Agresorzy zrywali z budynków polskie flagi i orły, zastępując je czeskimi symbolami narodowymi. Jak donosiła lokalna gazeta "Gwiazdka Cieszyńska" - noc z 27 na 28 stycznia przebiegła bardzo niespokojnie. W ciągu doby rozkradziono wyposażenie magazynu wojskowego, splądrowano sklepy w mieście. Nie kursowała kolej, a szkoły zawiesiły działalność. Policja miała spore problemy z zachowaniem spokoju w mieście.

Czesi posunęli się na wschód od Cieszyna. W dniach 28-31 stycznia miała miejsce nierozstrzygnięta bitwa pod Skoczowem. W tym czasie, z powodu nacisków Ententy (Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji) nastąpiło zawieszenie broni. Ofensywa czeska została zatrzymana. Jednak nie oznaczało to, że Czechosłowacja zamierzała rezygnować ze Śląska Cieszyńskiego.

Rozejm

3 lutego 1919 roku podczas konferencji w Wersalu: Stany Zjednoczone, Francja, Wielka Brytania i Włochy, ze strony polskiej Roman Dmowski, a z czeskiej Edward Beneš podpisali umowę w sprawie Śląska Cieszyńskiego. W tej umowie kategorycznie domagano się przestrzegania ustaleń z 5 listopada 1918 roku. Nie nakazano jednak wycofania Czechów poza pozycje, z których rozpoczęli atak.

Umowa nie zadowoliła ani Polski, ani Czechosłowacji. Pod koniec lutego 1919 roku Czesi przypuścili kolejny atak wojskowy na ziemie cieszyńskie będące w rękach polskich. Jednak tym razem Polacy spodziewali się takiego ruchu ze strony Czechów i skutecznie ich zatrzymali. Nie zorganizowali jednak kontrofensywy, która zajęłaby ziemie opanowane przez Czechów. Strona Polska liczyła na ostateczne wyjaśnienie sprawy granicy w drodze rokowań.

25 lutego 1919 roku, zawarto umowę wojskową, w ramach której ustalona została linia demarkacyjna.

Ustalenie granicy

W lipcu 1919 roku na konferencji polsko-czeskiej w Krakowie strona polska zaproponowała przeprowadzenie plebiscytu. Czesi odrzucili to rozwiązanie. Większość mieszkańców Śląska Cieszyńskiego stanowili Polacy. 26 września 1919 roku Rada Ambasadorów Ligi Narodów poparła ideę plebiscytu. Czechom jednak zależało na tym, by do niego nie doszło. Robili wszystko, by tylko opóźnić czas jego rozpisania. W rezultacie Komisja Plebiscytowa na terenie Śląska Cieszyńskiego zjawiła się dopiero w styczniu 1920 na Śląsku. Ostatecznie nie przeprowadzono plebiscytu. 

Końcowego podziału Śląska, Orawy i Spiszu pomiędzy Czechosłowację i Polskę dokonała konferencja ambasadorów w Paryżu 27 września 1920 roku. Po stronie czechosłowackiej znalazło się 100 tysięcy osób narodowości polskiej. Spór z Czechosłowacją o granicę stał się główną przyczyną złych relacji polsko-czechosłowackich przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. W 1938 roku Polska użyła właśnie tego argumentu etnicznego, zajmując Zaolzie.

seb

Źródła: Archiwum Polskiego Radia, "Gwiazdka Cieszyńska. Pismo poświęcone wiadomościom politycznym, nauce, przemysłowi i zabawie": nr 6-12 (21 stycznia - 18 lutego 1919).