Badacze z Uniwesytetu Jerzego Waszyngtona doszli do wniosku, że czaszki dawnych gatunków ludzi kształtowane były poprzez adaptacje do dostępnego pożywienia, w tym przez… potrzebę łupania orzechów.

Interdyscyplinarna grupa naukowców, złożona nie tylko z antropologów, ale i inzynierów oraz fizyków, przebadała czaszki dawnych gatunków człowieka. Badacze odkryli, że czaszki gatunków sprzed 2 mln lat wskazują na dostosowanie m.in. do łupania orzechów, które mogły być pożywieniem “ostatniej szansy”. Zespół doszedł do wniosku, że np.  Australopithecus africanus, jeden ze spokrewnionych z Homo gatunków zamieszkujących Afrykę ponad 2 mln lat temu, miał twarzoczaszkę o takich cechach, których nie tłumaczyła w żadnym wypadku żywność miękka lub o niewielkiej objętości. Zęby przedtrzonowe australopiteka prawdopodobnie służyły mu do otwierania orzechów w chwilach, kiedy o inne pożywienie było trudno.

- Nasze badania pokazują, że przedkowie człowieka sięgali po bardzo wymagające pożywienie, a połączenie antropologii i inżynierii może przynieść nowe, zaskakujące rezultaty – komentuje Brian Richmond, paleoantropolog z Uniwersytetu Jerzego Waszyngtona. Zespół, w którego skład wchodził Richmond, przeprowadził szereg eksperymentów i symulacji komputerowych, żeby zbadać, w jaki sposób na różnego rodzaju pożywienie reaguje skomplikowana geometria czaszki i żuchwy.

- Australopiteki żyły w bardzo zmiennych warunkach klimatycznych - mówi David Straitz współautor podsumowującej badania publikacji. – Kiedy było naprawdę ciężko i brakowało owoców, było tylko kilka opcji: przenieść się w inne środowisko, umrzeć albo zjeść coś nowego. I tu rozwiązaniem mogły być orzechy.

Artykuł posumowujący badania zespołu z Uniwersytetu Jerzego Waszyngtona ukaże się w lutowym numerze Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States (PNAS).

(ew)

W Kenii naukowcy odkryli najstarsze ślady istot praludzkich, zdradzające typowo ludzkie cechy anatomiczne – donosi „Science”.

Ślady stóp mają ok. 1,5 mln lat. Cechują je niewielkie rozmiary i wyjątkowo krótkie palce. Wszystko wskazuje na to, że ich autorem był Homo erectus, ponieważ ślady sugerują wyprostowaną postawę ciała istoty, która je zostawiła. Świadczą o tym także datowania odcisków.

Oczywiście, znamy starsze odbicia kończyn dolnych dawnych istot naczelnych. Na 3,7 mln lat datowane są ślady Australopithecus afarensis z Laetoli w Tanzanii. Odkryto je w 1978 roku. Ślady australopiteka nie są jednak tak podobne do naszych, współczesnych, jak te właśnie odkryte. Paluch jest w nich bowiem ustawiony w stosunku do reszty palców pod kątem bardziej rozwartym, wskazując na głównie nadrzewny tryb życia australopiteka. Palce ustawione w jednym szeregu świadczą zaś o przystosowaniu do chodzenia w pozycji wyprostowanej – i własnie takie ślady pozostawił praczłowiek sprzed 1,5 mln lat. Także nacisk pięty na podłoże sugeruje o takiej właśnie pozycji ciała tej istoty.

(fw)

Louis dowiódł, że Darwin się nie mylił, twierdząc, iż pochodzimy z Afryki. Mary odnalazła pierwszy bezsprzeczny dowód na dwunożność naszych dalekich przodków – australopiteków. Razem odkryli najstarszego przedstawiciela rodzaju Homo i rozkopali jedno z najbardziej rozpoznawalnych stanowisk na świecie – wąwóz Olduvai. Ich syn Richard udowodnił, że to właśnie wschodnia Afryka jest kolebką kolejnego gatunku człowieka, Homo erectus, a jego żona przez lata prowadziła badania na najważniejszych stanowiskach archeologicznych regionu. W 1977 roku, mając zaledwie sześć lat, Louise, przedstawicielka trzeciego już pokolenia, ustanowiła kolejny rekord – została najmłodszym człowiekiem, który odkrył szczątki hominida. Nic dziwnego, że przeciętnemu studentowi ewolucji naszego gatunku uginają się kolana na sam dźwięk nazwiska „Leakey”.

Afrykańska kolebka

Louis, bo to od niego wszystko się zaczęło, urodził i wychował się w Kenii. Kraju, który w ciągu kilku następnych kilku dekad stał się polem sukcesów zarówno protoplasty, jak i całego jego rodu. Początki były jednak bardziej niż skromne – rodzice Luisa byli misjonarzami, więc klepisko zamiast podłogi, wiecznie cieknący dach i uporczywe insekty, były dla nich chlebem powszednim. Ich syn wychowywał się razem z miejscowymi chłopcami i wraz z nimi przeszedł obrzęd inicjacji, stając się członkiem plemienia Kikuyu. Po powrocie do Anglii, rodzice wysłali szesnastoletniego Louisa do typowej angielskiej szkoły dla dorastających młodzieńców, ale on, przyzwyczajony do pełnej wolności, nie radził sobie najlepiej, niezmiennie narzekając na otaczający go dryl i ograniczanie praw uczniów. Jedna z nauczycielek zasugerowała mu nawet, by zaczął szukać pracy w banku i gdyby nie nauczycielka angielskiego, która namówiła go na złożenie dokumentów na uniwersytecie w Cambridge, kto wie, czy historia antropologii nie potoczyłaby się zupełnie inaczej. Louis, wbrew wcześniejszym obawom, zdał egzaminy wstępnie znakomicie, czym zapewnił sobie stypendium i tym samym środki do życia na kilka następnych lat.

W tym czasie Azja była głównym podejrzanym w poszukiwaniu kolebki ludzkości. Bezkresne przestrzenie stepów i wciąż aktualne hasło Ex oriente lux – światło ze wschodu, skupiały spojrzenia naukowców właśnie na tej stronie świata. Gdy 1931, Louis po raz pierwszy wyruszył do Olduvai, większość jego przyjaciół i nauczycieli odradzała mu ten wyjazd. Jak się okazało, niesłusznie. Oprócz szczątków kostnych, zaklasyfikowanych przez Leakey’a jako Homo kanamensis, ekspedycja odkryła liczne narzędzia, ówcześnie zwane aszelskimi. Jednak po powrocie głosy sceptyków odezwały się ze zdwojoną siłą i dopiero 20 lat później udało się je uciszyć. Drugie podejście do Olduvai Louis przeprowadził wraz z Mary, wcześniej ilustratorką jego książek, a w tym czasie już jego żoną. W 1959 roku, gdy Louis leżał w obozie przywalony chorobą, to właśnie ona dokonała odkrycia, które zmieniło bieg historii. Zinjanthropus boisei (teraz przemianowany na Paranthropus boisei) ujrzał światło dzienne w bardzo spektakularny sposób, to znaczy w obecności kamer, a konkretnie jednej obsługiwanej przez Des’a Barlett’a, pracującego dla National Geographic – Our Dear Boy, bo tak Leakeyowie nazwali swoje odkrycie, stał się gwiazdą. Tym większą, że wkrótce okazało się, że sedymenty, w których był uwięziony, mają blisko dwa miliony lat.

Głupie zabawy i ich efekty

Już przed śmiercią Louisa Mary stała się poważaną samodzielną badaczką ludzkich korzeni. Podczas gdy jej mąż wdał się w politykę i obronę praw swojego plemienia, Mary przejęła kierownictwo badań w wąwozie Olduvai i rozpoczęła wykopaliska na innych stanowiskach. Największy sukces przyniosło jedno z nich – w Leatoli, na północy Tanzanii, zaledwie 50 km od Olduvai. Uderzenie łajnem słoni nie należy do przyjemnych, nie ma się więc co dziwić, że jeden z członków ekipy Mary rzucił się na ziemię, by uniknąć ciosu. W ten właśnie sposób, dzięki beztroskiej zabawie, dokonano jednego z najważniejszych odkryć w historii antropologii. Odciski stóp odbite w miękkim tufie, które zauważył w trakcie upadku amator gier w rodzaju dwóch ogni, zostały zostawione przez dwa australopiteki. Dowiodły one ponad wszelką wątpliwość, że gatunek ten nie tylko był zdolny do dwunożnej lokomocji, ale, co więcej, chodził dokładnie tak samo jak my. Kolejna zagadka antropologii, została rozwiązana, a sam obrazek dwójki dwunożnych małp, jednej mniejszej od drugiej, idących na tyle blisko siebie, że być może nawet się obejmowały, przemawia do wyobraźni, jak mało która czaszka, nie mówiąc już o najczęściej znajdywanych przez antropologów, pojedynczych zębach.

Louis zmarł w 1972 roku, jeszcze przed odkryciem z Leatoli. Poza żoną opłakiwały go jeszcze trzy inne badaczki światowej sławy. Jane Goodall, Dian Fossey i Birute Galdikas, popularnie zwane „aniołkami Louisa”, były pionierkami w badaniach małp człekokształtnych. Właśnie w studiowaniu zachowań naszych najbliższych, zwierzęcych krewnych Louis widział przyszłość antropologii i z tego powodu sięgał często do kieszeni, finansując granty z kasy przeznaczonej wykopaliska w Olduvai. Do dnia dzisiejszego działa Fundacja Leakey’a utworzona przez Louisa, w celu zbierania środków na badania nad początkami ewolucyjnej drogi człowieka, a lista nazwisk odbiorców jej grantów pokrywa się całkiem nieźle ze spisem najwybitniejszych archeologów i antropologów ostatnich kilku dekad.

Dziecko szczęścia

Olduvai to nie jedyne dziecko małżeństwa Leakey’ów. Nie mniej zawodowej radości przyniósł im ich syn – Richard. Choć od najmłodszych lat jeździł z rodzicami na wykopaliska i jak mało kto znał się na poszukiwaniu skamielin, wszystkimi siłami wzbraniał się przed pójściem w ślady swojego ojca i matki. Próbował sił w biznesie, sprzedając wypreparowane zwierzęce szkielety placówkom naukowym i latając awionetką z  turystami nad Olduvai, ale rodzinna tradycja przeważyła. Już w 1968 roku, dzięki pieniądzom uzyskanym z kasy National Geographic, Richard wyruszył ze swoją własną ekspedycją do Koobi Fora nad Jeziorem Turkana. Rok później należący do niej niezawodny Kamoya Kimeu, Kenijczyk, który może poszczycić się odnalezieniem największej ilości kości wymarłych hominidów, odkrył czaszkę australopiteka robustnego, a w ciągu następnych dziesięciu lat szczątki Homo habilis i dwóch osobników z gatunku Homo erectus. Biorąc pod uwagę, że wszystkie pozostałości po naszych dalekich przodkach można by śmiało zmieścić w bagażniku Land Rovera, taka obfitość odkryć jest fenomenem.

Najlepsze jednak wciąż czekało na Kamoyę i Richarda. W 1984 roku Kamoya dostrzegł fragment kości wystającej z sedymentu. Niewielki żółto-płowy kawałek, leżący na szarawo-beżowej ziemi, w otoczeniu szarych kamieni jest nie do odróżnienia dla większości przybyszów z Europy, ale Kamoya nigdy nie zawodzi. Od razu po zidentyfikowaniu kości jako należącej do hominida otwarto wykop sondażowy i wkrótce potem oczom ekipy Richarda ukazał się zachowany niemal w stu procentach szkielet 11- lub 12-letniego chłopca. Niby nic, gdyby nie fakt, że jest on datowany na 1,5 miliona lat temu, a chłopiec ten należał do gatunku Homo erectus. Poza Lucy, dużo gorzej zachowanym szkieletem australopiteka afarskiego, tak kompletnego okazu nie ma aż do czasów naszych najbliższych kuzynów - neandertalczyków.

Wiele przepastnych tomów napisano na temat „Chłopca znad Jeziora Turkana”, bo i był on rewelacją dekady w świecie antropologów. Jego smukła sylwetka, do złudzenia przypominająca, mieszkających w okolicy Masajów i jego młody wiek, zdradziły wiele na temat pokarmu, dorastania, czy przystosowań tego gatunku do życia na sawannie. Śmiało można powiedzieć, że Chłopiec popchnął naszą wiedzę o Homo erectusie o lata świetlne.

Kobiety przejmują rodzinny biznes

Żona Richarda, Meave, podobnie jak Mary, nie jest typową „żoną swojego męża”. Wyedukowana o wiele lepiej niż on (Richard nigdy nie skończył studiów) nie tylko wspierała jego kolejne wyprawy w poszukiwaniu skamieniałości, ale także zaczęła przejmować jego obowiązki, gdy, znów idąc w ślady ojca, zajął się polityką. Do jej największych sukcesów należy odkrycie dwóch nowych gatunków australopiteków – Australopithecus anamensis i Kenyathropus platyops. Ten ostatni pojawił się nawet na okładce New York Times’a, który wieścił, że wobec tego odkrycia należy na nowo przepisać wszystkie podręczniki antropologii. Człowiek z Kenii o płaskiej twarzy, bo tak należałoby przetłumaczyć łacińską nazwę najnowszego hominida opisanego przez Leakey’ów, biegał po afrykańskiej sawannie około 3.5 miliona lat temu i, mimo że posiada wiele cech typowych dla małp człekokształtnych, może być bezpośrednim przodkiem pierwszych ludzi. Niestety czaszka odkryta przez Meave składa się z ponad trzydziestu fragmentów toteż wszelkie próby interpretacji rozbijają się o zły stan zachowania okazu.

Meave do dnia dzisiejszego prowadzi badania w Koobi Fora. Pomaga jej w tym córka, czyli trzecie pokolenie klanu Leakey’ów. Louise pierwszy raz odwiedziła stanowisko archeologiczne w drugim tygodniu swojego życia, ale smykałka do paleontologii odezwała się w jej żyłach dopiero, gdy Richard stracił obie nogi w wypadku samolotu, a Meave zabrakło rąk do organizacji wykopalisk. Córka wezwana z Anglii, mimo że wciąż wahała się, czy związać swoje życie z poszukiwaniem hominidów, szybko wciągnęła się w rodzinny biznes. Traf sprawił, że Louise podążyła w ślady swoich sławnych rodziców i jeszcze sławniejszych dziadków, ale czas dopiero pokaże czy nazwisko Leakey znów pojawi się w czołówkach gazet.

Iza Romanowska

Niezwykłego odkrycia dokonali archeolodzy w Gruzji. Z warstwy liczącej sobie około 1,71 miliona lat wydobyli szczątki czterech osobników.

Stanowisko Dmanisi, leżące 85 kilometrów na południowy zachód od stolicy kraju, Tbilisi, jest od dawna znane archeologom. W 1991 roku w trakcie badań podpiwniczeń średniowiecznego klasztoru odkryto pierwszą ludzką szczękę. Od tego czasu doczekaliśmy się już dwóch kompletów, czyli szczęki wraz z czaszką oraz dwóch czaszek i jednej szczęki nie łączących się ze sobą. Dzięki ostatniemu odkryciu można dopasować do nich kości szkieletu postkranialnego, to jest kończyn, obręczy barkowej i miednicznej oraz tułowia. Razem tworzą rzecz niezwykle rzadko spotykaną w paleoantropologii – (w miarę) pełne szkielety.

Kiedy w 1984 roku najbardziej znany łowca skamieniałości, Kamoya Kimeu, odkrył niemal całkowicie zachowany szkielet przedstawiciela Homo erectus, świat antropologów zadrżał w posadach – od razu nadano mu pieszczotliwą nazwę „Chłopca znad Jeziora Turkana”, a jego samego opisano w czterech przepastnych tomach i niezliczonej ilości artykułów naukowych. Szczątki ‘czterech z Dmanisi’ należą do tego samego gatunku, ale ich znaczenie nie opiera się jedynie na fakcie, iż szkielety praszczurów człowieka dałoby się policzyć na palcach obu rąk (oprócz Chłopca znad Jeziora Turkana należy do nich słynna Lucy oraz kilkanaście szczątków Neandertalczyków).

Na skrzyżowaniu dróg

Kaukaz mógłby reklamować się, niczym Wrocław, pod hasłem: „the meeting place” – „miejsce spotkań”. Jest to naturalne skrzyżowanie między Afryką, Azją i Europą. Stanowi również przedłużenie wulkanicznego rowu tektonicznego, który ciągnie się przez wschodnią Afrykę – miejsce pochodzenia najstarszych człowiekowatych. Nic dziwnego, że to właśnie tu odkryto zapewne pierwszych ludzkich podróżników interkontynentalnych. Klimat trochę cieplejszy niż w dzisiejszej Gruzji, stada zwierząt, podążających wzdłuż doliny rzeki, oraz topografia, przypominająca kolebkę Homo erectus – wszystko to z pewnością ułatwiło pierwszą ludzką ekspansję poza Afrykę. Ekspansję, która w niedługim czasie sięgnęła od wyspy Jawy po Półwysep Iberyjski!

Przez wiele lat uważano, że wędrówkę umożliwił rozwój narzędzi krzemiennych. Około 1,65 miliona lat temu prymitywne narzędzia otoczakowe zostają powoli zastępowane przez tak zwane przemysły aszelskie (od stanowiska Saint Acheul w północnej Francji), znane przede wszystkim z eleganckich, symetrycznych pięściaków. Jednak dzięki przedatowaniu niektórych znalezisk z Dalekiego Wschodu oraz właśnie badań w Dmanisi, wiemy już że pierwsi przedstawiciele Homo erectus, którzy porzucili swoją afrykańską ziemię posługiwali się jeszcze starszą i bardziej prymitywną technologią. W Dmanisi odkryto zespoły narzędzi należące do tak zwanej kultury preolduwajskiej (nazwa pochodzi od słynnego wąwozu Olduvai, gdzie klan Leakey’ów dokonał wielu przełomowych odkryć). Jej twórcy odbijali od kamiennych rdzeni odłupki, w taki sposób, że powstawała ostra krawędź, choć również odłupki mogły służyć, na przykład, do cięcia.

Czaszka H. erectus. Źr. Wikipedia.

Brakujące ogniwo

Dmanisi obala również kolejne długo utrzymujące się założenie, jakoby z Afryki wyszedł w pełni rozwinięty Homo erectus, czyli, słowami antropologów, Homo erectus sensu stricte. Wiele z cech nowo odkrytych osobników można przypisać poprzedzającej je formie, czyli Homo habilis, lub jego kuzynowi Homo rudolfensis, stąd naukowcy postanowili nadać mu nową nazwę: Homo georgicus – „człowiek z Gruzji”. Dotychczas wszystkie badania opierano na morfologii czaszek, ale wraz ze znalezieniem szczątków postkranialnych perspektywa ta uległa diametralnej zmianie. Po raz pierwszy możemy porównać sposób poruszania się australopiteków, osobników z Dmanisi, Homo erectus i współczesnych ludzi. Wnioski, które się nasuwają po takiej analizie mogą lekko zaskakiwać. Homo georgicus miał zupełnie nowoczesny aparat lokomocji, przystosowany do pokonywania długich dystansów i efektywnego biegu. Za to jego ręce przypominały jeszcze długie kończyny australopiteków.

Ta prawdziwa mozaika komplikuje się jeszcze bardziej, gdy przychodzi do opisania zachowania gruzińskich praludzi. Jedna z wcześniej odkrytych szczęk jest znacznie większa od pozostałych, co mogłoby oznaczać, że w grupie dominował jeden samiec, posiadający władzę nad haremem samic. Duże różnice w wielkości pomiędzy płciami, czyli wyraźny dymorfizm płciowy, w świecie małp człekokształtnych najczęściej oznacza męską dominację tak, jak ma się to w przypadku goryli. Model wydaje się być dość odległy od struktury społecznej ludzi, u których mężczyźni ponoszą ciężar wychowania potomków na równi z kobietami, czyli raczej rzadko inwestują w więcej niż jedną żonę. Z drugiej strony, mamy też pierwsze sygnały ludzkich odruchów u Homo georgicus. Kilka lat temu odkryto w Dmanisi szczękę należącą niewątpliwie do starca, który utracił wszystkie zęby. Mimo tego przeżył bez nich jeszcze kilka lat. Jak to możliwe? Ewidentnie ktoś mu pomagał, karmił, zajmował się nim. To zachowania nietypowe dla świata zwierząt, gdzie osobniki nie radzące sobie same błyskawicznie wypadają z gry.

Stanowisko w Dmanisi jest zatem rzeczywiście wyjątkowe. Wyjątkowe - ponieważ zalepia kilkanaście dziur w naszej wiedzy o wczesnych przodkach człowieka. Homo georgicus jest etapem przejściowym, ale też jakością samą w sobie. Trudno nam wyobrazić sobie ludzi tak podobnych w pewnych sferach do nas, a tak różnych w innych, ale to właśnie w ten sposób – zmieniając po trochu to, co zastała i dodając powoli nowe elementy – ma działać ewolucja.

Iza Romanowska

Curtis W. Marean z Arizona State University wraz z międzynarodową grupą współpracowników odkrył w południowej Afryce najstarszy przypadek zbierania owoców morza.

Człowiek współczesny jest dzieckiem trudnych czasów. Kiedy pojawił się na arenie dziejów, jego świat ogarnięty był ekstremalną suszą. Między 125 a 195 tysięcy lat temu nasz glob przechodził przez jeden z wielu okresów zlodowaceń. Dla ówczesnych mieszkańców Europy oznaczało to pustynie lodową na sporych obszarach północy kontynentu, dla Afrykańczyków - nieustanną suszę. W odpowiedzi na skrajnie trudne warunki życia, większość homininów (czyli wszystkich przedstawicieli naszej rodziny – również tych wymarłych) po prostu wyginęła, pozostawiając ślad w zapisie archeologicznym w postaci bardzo niewielkiej ilości znalezisk z tego okresu. Ślad z rodzaju tych, za którymi żaden archeolog nie przepada, a których istnienia trzeba cierpliwie znosić. Ktoś się jednak ostał (szczęśliwie dla nas – jego potomków) i to nie byle kto, tylko ci najsilniejsi, którzy potrafili się przyzwyczaić do trudnych warunków –  Neandertalczycy i Homo sapiens. Ci pierwsi doskonale dostosowani do zimna i warunków subarktycznych, ci drudzy trochę sprytniejsi niż ich poprzednicy, bo nie tak łatwo poradzić sobie na pustyni.

Niektórzy naukowcy szacują, że w tym czasie w Afryce istniało zaledwie kilka miejsc, w których dwunożny ssak z dużym mózgiem, za to z małymi zębami i jeszcze mniejszymi pazurami byłby w stanie sobie poradzić. Marean miał szczęście znaleźć jedno z nich, choć może lepiej byłoby nazwać to nie szczęściem, a dobrze rozwiązaną zagadką logiczną. Miejsce wykopalisk nie zostało wybrane od tak, ad hoc, poprzedziła je bowiem dokładna analiza geologii, szlaków ówczesnych prądów morskich i innych danych dotyczących klimatu. Wszystkie te informacje wskazały na południowy kraniec Afryki, jako potencjalne źródło informacji o pierwszych przedstawicielach naszego gatunku. Tam też w jaskini Pinnacle Point na terenie RPA dokonano niezwykłych odkryć, o których naukowcy donoszą w najnowszym Nature.

Poza narzędziami kamiennymi typowymi dla Środkowej Epoki Kamienia w Afryce, w tych samych warstwach ziemi (a więc prawdopodobnie pochodzącymi z grubsza tego samego okresu) archeolodzy zidentyfikowali technologię dotychczas znajdowaną na stanowiskach o dużo późniejszej chronologii. Wióry, bo to o nich mowa, czyli wydłużone odłupki (przynajmniej 2 razy dłuższe niż szersze), przez dziesięciolecia uznawane były za marker górnego paleolitu, czyli epoki której początki datowane są na około 40 tysięcy lat. Coraz to nowe afrykańskie odkrycia wiórów datowanych, jak w Pinnacle Point, na 70 i więcej tysięcy lat każą jeszcze raz przemyśleć ten pogląd. Dodatkowo naukowcy odkryli na stanowisku fragmenty ochry – pierwszego pigmentu używanego przez Homo sapiens. Nie rozwiązuje to wprawdzie problemu do czego był on używany: do obróbki skór, leczenia ran (ma właściwości antyseptyczne), a może, to odważne założenie, ale nie mniej prawdopodobne niż dwa pierwsze, do barwienia ciała lub innych czynności rytualnych, co daje trochę do myślenia.

Największym jednak zaskoczeniem okazały się niepozorne muszelki mięczaków znalezione w jaskini. Tomy zdążono już napisać o tym, że wczesne hominidy nie żywiły się owocami morza, a tu niespodzianka jakich mało – w Pinnacle Point pozostałości po morskich żyjątkach są na tyle obfite, że można mówić o pełnych posiłkach typu frutti di mare. Odkrycie to otwiera zupełnie nowe obszary do interpretacji przyczyn i efektów pojawienia się Homo sapiens. Zasoby morskie są łatwe do uzyskania i przewidywalne w czasie – wystarczy przejść się po plaży w czasie odpływu i pozbierać to, czego morze nie zabrało ze sobą. Co więcej, przed naszymi przodkami otwarła się zupełnie nowa perspektywa podróżowania – wzdłuż brzegów morskich. To dość wygodna trasa w porównaniu z łańcuchami gór, pustyniami, tropikalną dżunglą, które często stają się przeszkodami nie do pokonania dla większości zwierząt. I choć pewnie i tak musiało być ciężko to, jak pisał Stachura ‘Nic nie jest stracone, skończone też nie, gdy droga przed tobą…”

Iza Romanowska

Odkrycie hobbitów z indonezyjskiej wyspy Flores zelektryzowało środowisko antropologów, a tymczasem nie byli oni aż tak wyjątkowi, jak się nam zdawało.

Populacje zwierząt zamieszkujące wyspy często są niepowtarzalne; nie dość, że szybko się różnicują, to znaczy w niedługim czasie każda wyspa może pochwalić się własnym gatunkiem – dziećmi pierwszych zdobywców archipelagu, z których, jak to zwykle z dziećmi bywa, każde poszło w swoim własnym kierunku, to jeszcze na ich wyjątkowość pracują, całkiem nieźle już poznane, mechanizmy zmiany wielkości ciała.

Gatunki zazwyczaj nie przekraczające wielkości średniego królika nad podziw wyrastają, osiągając znaczne rozmiary, podczas gdy niegdysiejsze ‘olbrzymy’ kurczą się. Nie dzieje się to przypadkowo; słoń nie jest tak gigantyczny ponieważ lubi na innych patrzeć z góry, ale dlatego, że w ten sposób żaden drapieżnik nie waży się go zaatakować. Gdy drapieżników nie ma, nie warto inwestować w pokaźną tuszę, która do niczego się nie przydaje, a często po prostu przeszkadza. Podobnie jest z niewielkimi ssakami, jeżeli szczur nie ma się kogo bać, może sobie pozwolić na zwiększenie masy ciała, oczywiści w granicach zdrowego rozsądku.

Jak sprawa ma się z ludźmi, jeszcze do niedawna nie było wiadomo. W końcu dysponujemy ewolucyjną protezą – kulturą, która pozwala nam przetrwać nawet w skrajnie nieprzyjaznych warunkach. Stąd przez lata panował pogląd, że ludzi część procesów ewolucyjnych nie dotyczy. Homo floresiensis, pieszczotliwie zwany hobbitem, w dużym stopniu podważył to założenie, ale że sporów wokół niego narosło więcej niż nad jakimkolwiek odkrytym hominidem, a w dodatku materiału porównawczego było mało, by nie powiedzieć wprost, że nie było go w ogóle, sprawa nie została ostatecznie przesądzona.

Na łamach najnowszego numeru PLoS One właśnie ukazała się relacja z odkrycia kolejnych skarłowaciałych przedstawicieli naszego gatunku. Tym razem nie z Flores, lecz z Palau, niewielkiego archipelagu Mikronezji, oddalonego o około 600 kilometrów od większych skrawków lądu – Papui Nowej Gwinei, czy Archipelagu Filipin. Niewielkie jaskinie, okresowo zalewane przez ocean dostarczyły tyle materiału kostnego, że prawdopodobnie następnych piętnaście pokoleń mikronezyjskich studentów antropologii może pożegnać się z innymi tematami prac magisterskich. Być może już tak dawno, jak 2 500 lat temu, jaskinie te służyły miejscowym ludom, jako cmentarzyska, które, niczym makabryczne marzenie każdego antropologa, wypełnione są po brzegi ludzkimi kośćmi. Spora część należy do osobników niewielkiej postury.

Średnia waga około 30-40 kilogramów, mała objętość czaszki, wystające łuki brwiowe, czy brak podbródka to cechy, które wyróżniały niewielkich wyspiarzy. Są one o tyle interesujące, że w przypadku Homo floresiensis zostały zinterpretowane jako ‘archaiczne’ i spowodowały zaliczenie hobbitów do filogenetycznego drzewa Homo erectus a nie Homo sapiens. Dziś w domach przeciwników tej hipotezy strzelają zapewne korki od szampanów, ponieważ znaleziska z Palau sugerują, że cechy te są raczej związane z niewielkimi wymiarami ciała i przystosowanie do życia na wyspie, niż z erektoidalnym rodowodem.

Prawdopodobnie w odmiennych humorach znajdują się zwolennicy, tak zwanej, teorii multiregionalnej, która zakłada, że człowiek współczesny, czyli Homo sapiens, wyewoluował mniej więcej w tym samym czasie w różnych zakątkach globu z lokalnych, dość różniących się między sobą populacji. Ich ostatnią linią obrony były cechy nazywane ‘archaicznymi’ obecne u rdzennych mieszkańców Azji Południowo-Wschodniej, co do których nie ulega żadnej wątpliwości, że należą do Homo sapiens, a mimo to mogą pochwalić się na przykład dobrze rozwiniętymi łukami brwiowymi. Nowi hobbici z Palau stanowią dowód, że takie cechy mogą pojawić się w populacji niezależnie od genealogicznych konotacji. 

Odkrycia w Palau jeszcze się nie skończyły, na przykład, nie zostały dotychczas wydobyte dobrze zachowane czaszki, które tkwią w twardym sedymencie jaskiniowym; pozostałe kości były zbierane z powierzchni, więc regularne wykopaliska z pewnością przyniosą jeszcze więcej materiału porównawczego, a wtedy będzie można zacząć uważniej przyglądać się populacji tych niewielkich wysp. Być może wyspiarze jeszcze nas czymś zaskoczą.

Iza Romanowska