Inter arma silent musae (W czasie wojny milczą Muzy). Przynajmniej tak bywa na ogół. Mówiąc o wyjątkowości okupowanej polskiej stolicy i Powstania, jakie w niej wybuchło 1 sierpnia 1944 roku, trzeba pamiętać, że Warszawa okazała się niezwykła także i pod tym względem. W miażdżonym przez totalitaryzm mieście muzy nie zamilkły – wprost przeciwnie. Młodzi, przedwcześnie dojrzali ludzie musieli skondensować w ciągu kilku lat wszystko to, na co inni mają dekady spokojnego życia. Kondensowali zatem – nie tylko samo życie, ale intelektualne spory i twórcze poszukiwania. Nie było czasu na zawieszenie odpowiedzi, na postawę agnostyka – dlatego ideowe batalie były zaciekłe, a postawy w nich zajmowane niejednokrotnie trudne do zrozumienia.
O co i jak walczyć?
To chyba najbardziej w fenomenie wojennego pokolenia poetów-żołnierzy niezwykłe: owa intensywność życia intelektualnego, pragnącego ocalić nie tylko biologiczny byt narodu, ale także coś dużo bardziej nieuchwytnego, a podstawowego - jego egzystencję duchową, kulturalną. Wojenni autorzy odpowiadali na postawione przez siebie pytania ze śmiertelną powagą, nie mającą w sobie nic z histerii czy egzaltacji. Niezwykła była również „istotność” tych pytań – troską młodych ludzi był bowiem nie tylko kształt polskiej literatury, ale i całej kultury narodowej. Mówiąc słowami Aleksandra Kamińskiego, chodziło nie o to, „czy walczyć”, ale „o co i jak walczyć”. Zastanawiali się nad tym wszyscy, od lewicy po prawicę. Dotyczyło to także ludzi z kręgu pierwszego literackiego periodyku pokolenia, związanego z Konfederacją Narodu pisma „Sztuka i Naród”, stawiających pytania o rolę kultury w życiu narodu i właściwy sposób jej kształtowania. Podobnych środowisk, często znajdujących się na ideologicznych antypodach, było w okupowanej Warszawie więcej, ale niech właśnie „SiNowcy” posłużą mi jako przykład postawy pokolenia.
Dla młodych ludzi skupionych wokół „SiNu” – Tadeusza Gajcego, Andrzeja Trzebińskiego, Zdzisława Stroińskiego czy Wacława Bojarskiego – jasne było to, że sztuka ma moc przemieniania rzeczywistości, dlatego trzeba tworzyć z rozmysłem, świadomie, wiedząc, co poprzez swoje dzieło chce się osiągnąć. Według młodych poetów i motta, które wzięli z Norwida, a które widniało na każdym numerze „SiNu”, artysta miał być organizatorem wyobraźni narodowej. Przedwojenni poeci umyli ręce od tej, podstawowej według młodych twórców, roli sztuki. „Z całą pasją młodości deptaliśmy twórczość okresu przedwojennego. Drażnił nas oportunizm tamtych czasów i twórców, ta cała „wolność tragiczna”, która rozpoczęła się w kabarecie, a zakończyła szkieletami spalonych pojazdów na wrześniowych drogach” – tłumaczył potem inny poeta tego pokolenia, Lesław M. Bartelski.
Poglądy „SiNowców” kształtowały się zatem w opozycji do Dwudziestolecia, które dla poetów z tego kręgu było czasem straconym. Gajcy uderzał w „Skamandra” i jego pustą „kabaretowatość”, polemizował z Krzysztofem Kamilem Baczyńskim (który duchowo bliższy był starszemu pokoleniu i kiedy chłopcy z „SiNu” zaczynali dopiero publikować, on dysponował już sporym dorobkiem), Trzebiński przeprowadził zaś miażdżącą krytykę „Kwiatów polskich” Tuwima, a w fascynującej polemice starł się z o dekadę starszym Miłoszem. Wojna, jak wierzyli redaktorzy „Sztuki i Narodu”, przynosiła szansę na nowe otwarcie w polskiej literaturze, nowy język i nowego ducha, który powinien rozpalać dzieła pokolenia wojennego i późniejszych. Była mowa o aktywnej postawie twórczej, dzięki której zyskuje się lepsze poznanie rzeczywistości, o cierpieniu, którym trzeba okupić prawdziwą twórczość. Sztuka jest ramą, w której krystalizuje się duch narodu, dlatego zadanie artysty jest niezwykle odpowiedzialne – pisali „SiNowcy”.
Barykada na Placu Napoleona, źr. Wikipedia.
Nie klerkizmowi
Pytania o kształt nowej rzeczywistości – bo powrotu do dawnej być nie mogło – zadawali sobie, jak już napisałam, nie tylko poeci z kręgu „SiNu”. Widać tu, rzecz jasna, echa romantyzmu – epoka ta jest dla polskiej literatury wiecznym punktem odniesienia, a zbieżność historyczna tylko pogłębiała łączność młodych poetów z XIX-wiecznymi mistrzami, Mickiewiczem, Słowackim, Norwidem czy Mochnackim: i tu, i tam Polska była zniewolona, i tu, i tam sytuacja wymagała czynu, będąc swoistym katalizatorem dla twórców. Wielki był również wpływ Stanisława Brzozowskiego, którego wojenna młodzież namiętnie czytała. Paradoksalne jest to, że jego „woluntarystyczna” interpretacja marksizmu była natchnieniem dla ludzi z wszelkich środowisk – od lewicy po prawicę. Ową opisywaną tutaj „potrzebę czynu” poszczególni autorzy rozumieli zresztą inaczej: od niezaangażowanej „spokojnej anielskości” Baczyńskiego, która tak dziwiła jego kolegów z „Drogi” (ale która nie przeszkodziła mu zginąć z bronią w ręku już w czwartym dniu Powstania), romantycznej postawy Gajcego, który niejako wcielał w czyn to, co kiedyś, idąc do Powstania Listopadowego, napisał Mochnacki („Czas nareszcie przestać pisać o sztuce. Co innego zapewne mamy teraz w głowie i w sercu. Improwizowaliśmy najśliczniejsze poema Narodowego Powstania! Życie nasze jest poezją. Zgiełk oręża i huk dział. – Ten będzie odtąd nasz rytm i ta melodia”), po swoistą „wolę mocy” Trzebińskiego.
To właśnie ostatni z wymienionych rozwinął najciekawszą filozofię „własną”, szukając –tropem ojca Józefa Warszawskiego i jego specyficznej interpretacji tomizmu – drogi pomiędzy totalizmem, który otoczył Polskę od wschodu i zachodu, a mieliznami rezygnującej z transcendentnych odniesień demokracji liberalnej. „Uniwersalizmu”, bo to on miał być trzecią, pośrednią drogą, nie da się zrozumieć bez odniesień transcendentnych: miał to być system, w którym jednostka, w pełni realizując siebie, działa jednocześnie na korzyść całości. Wbrew temu, co zarzucają Trzebińskiemu nieuważni czytelnicy, na gruncie religijnym taki system jest do pomyślenia – i nie tylko Trzebiński o nim marzył.
Pokoleniowo donioślejsza jest jednak polemika, którą niespełna 21-letni poeta ze „Sztuki i Narodu” odbył z Czesławem Miłoszem, poetą przez wojenne pokolenie szanowanym, chociaż należącym do twórców jeszcze przedwojennych. Najogólniej rzecz ujmując, podzielił ich wówczas właśnie stosunek do czynu, irracjonalizmu i woluntaryzmu. Wypowiadający się z pozycji wierzącego w racjonalność historii, toczącej się niejako pomimo wyborów ludzi, Miłosz decydował się na postawę klerka, Trzebiński pragnął silnego dobra, siły, która – jak przesadnie zarzucali mu interlokutorzy – tym różni się od hitlerowskiej, że jest po stronie Polaków. Żyjemy tutaj i teraz, nie udawajmy zatem, że istniejemy gdzie indziej – tłumaczył młody poeta. Miłosz uznaje świat za nieodwracalnie zepsuty i dlatego umywa ręce od wszelkiej działalności, atakował go Trzebiński. W praktyce, jak się potem okazało, chodziło o prosty wybór: ocalić się w imię kultury (jak zrobił Miłosz, opuszczając Warszawę przed Powstaniem), czy też w imię tej kultury – którą jest coś więcej niż tylko sztuka, bo cały sposób, w jaki się istnieje – zginąć? Drugą opcję wybrali wszyscy młodzi poeci, nawet jeśli ideologicznie byli od Trzebińskiego odlegli.
1 sierpnia 1944 roku, godzina W. źr. Wikipedia.
Pieśń niepodległości
Jak to było w okupowanej i powstańczej Warszawie? Cóż to było za dziwne uniesienie? Zawsze wstrząsał mnie ten ferment młodych głów, które z zupełną niefrasobliwością rzucały się najpierw na niemieckie napisy i transporty, a potem na niemieckie czołgi. Żeby zrozumieć, jak wyglądała śmiertelność pokolenia, przyjrzyjmy się, jak zginęli redaktorzy samego tylko „SiNu”: pierwszym redaktorem naczelnym pisma był Onufry Bronisław Kopczyński, kompozytor. Po wywiezieniu go na Majdanek stanowisko przejął Wacław Bojarski, który zmarł 5 czerwca 1943 roku w wyniku ran, jakie odniósł podczas akcji złożenia kwiatów pod pomnikiem Mikołaja Kopernika (tego samego, z którego wcześniej niemieckojęzyczną tablicę zdjął inny sławny dwudziestolatek, Maciej Aleksy „Alek” Dawidowski, który z kolei zmarł raniony w akcji pod Arsenałem w marcu 1943 roku). Kolejnym redaktorem „Sztuki i Narodu” został Andrzej Trzebiński, rozstrzelany niecałe pół roku później, 12 listopada 1943 roku, podczas publicznej egzekucji na Nowym Świecie – podobno, co niezwykle wymowne i symboliczne – z zagipsowanymi ustami. Wówczas kierownictwo w redakcji przejął poeta spośród „SiNowców” zdecydowanie najwybitniejszy, Tadeusz Gajcy. Autor Do Potomnego zginął w pierwszych tygodniach Powstania w sierpniu 1944, najprawdopodobniej w Arsenale, czyli tam, gdzie półtora roku wcześniej Tadeusz „Zośka” Zawadzki odbił z rąk gestapo swojego przyjaciela, Jana „Rudego” Bytnara (obydwaj zginęli w 1943 roku).
Muzy nie umilkną nawet w czasie Powstania, chociaż tutaj będzie już mniej miejsca dla sztuki. Ostatni opublikowany numer „Sztuki i Narodu” wyjdzie w lipcu 1944 (kolejny nie trafi już do kolportażu). Żadne inne wydawnictwo nie ukazywało się w okupacyjnej Warszawie tak długo. Związana z PPS „Droga”, której najwybitniejszym poetą był z pewnością Krzysztof Kamil Baczyński, a w której pojawiali się również Jan Nowak-Jeziorański, Tadeusz Borowski i Jan Józef Szczepański, ostatni raz ukaże się w kwietniu 1944. Na powstańczych podwórkach będzie się jednak nadal pisać i recytować poezję – tak jak później w niezliczonej ilości obozowych baraków, o których opowiadała mi kiedyś biorąca udział w Powstaniu Zofia Książek-Bregułowa, aktorka i poetka. Teatrzyki potworzą się nawet pod barykadami, a wiersze, wielokrotnie wzruszająco nieporadne, będą pisane dosłownie z głową na karabinie.
To właśnie pani Zofia Książek-Bregułowa zawsze była dla mnie żywym symbolem całego pokolenia: kiedy szła do Powstania, była świeżo upieczoną absolwentką podziemnego aktorstwa, a kiedy podczas walk wskutek wybuchu straciła wzrok, cała jej przyszłość na scenie została przekreślona. Taka była dola młodych artystów z okupowanej Warszawy – jak poeta z Homera i Orchidei, dramatu Gajcego, pani Zofia stała się twórcą, który oślepł i cierpiał, aby okupić rolę wybranego przez Muzy. Wielu za życie w „czasach ekstatycznych” zapłaciło jeszcze wyższą cenę.
Twórczość i postawa tego jednego pokolenia, które dojrzewało w czasie okupacji, jest fenomenem na niezwykłą skalę. Jest prawdziwym tragicznym węzłem: jedna z najwartościowszych generacji w naszych dziejach, przez hekatombę, jaką sama z siebie złożyła, sprawiła, że przekaz naszej tradycji został mocno nadwyrężony. Z drugiej strony, trudno poetów-żołnierzy o tę utratę ciągłości winić. Gdyby zdecydowali inaczej, wybierając opcję „rozsądną” (czy może „miłoszowską”), to polska tradycja też przecież zostałaby zerwana... Ostatecznie historia przyznała jednak sprawiedliwość opcji dwudziestoletnich poetów-aktorów. Do tego samego pokolenia, co Gajcy, Baczyński, Trzebiński i Zofia Książek-Bregułowa należał również Karol Wojtyła, który doświadczenie swojego pokolenia przeniósł na plan powszechny.
Wskutek Powstania także Warszawa stała się polskim „miejscem świętym”, miejscem, w którym objawiła się, jak pięknie pisał Dariusz Gawin, prawdziwa polska wspólnota - klasyczna i arcypolska idea rzeczy wspólnej i wolności, dla której naprawdę warto było umierać. Jak pisał Gajcy, „Jak nie kochać strzaskanych tych murów, / Tego miasta, co nocą odpływa, / Kiedy obie z greckiego marmuru: / I umarła Warszawa, i żywa”.
Marta Kwaśnicka
