16 stycznia 1919 Ignacy Jan Paderewski, wybitny polski pianista, kompozytor, działacz społeczny i mąż stanu został mianowany premierem i ministrem spraw zagranicznych Polski.
Dzięki jego mediacjom, w czasie kiedy tworzyła się niepodległa Rzeczpospolita, doszło do zawieszenia broni pomiędzy Piłsudskim i Dmowskim, a Marszałek uczynił lidera endecji głównym przedstawicielem Polski na konferencji w Wersalu.
Paderewski urodził się 6 listopada 1860 w Kuryłówce na Podolu, w ówczesnym zaborze rosyjskim. W wieku 12 lat rozpoczął studia w Instytucie Muzycznym w Warszawie. Od 1881 roku kontynuował studia muzyczne w Berlinie, a następnie w Wiedniu. W tym czasie powstawały jego pierwsze ważne kompozycje. W 1888 roku zagrał serię koncertów w paryskiej Salle Erard, które zapoczątkowały wielką karierę pianisty. Występował prawie we wszystkich krajach Europy i obu Ameryk, a także w Australii (1904) i Afryce (1912). Działalność kompozytorską Paderewski porzucił około 1910 roku, kiedy był u szczytu kariery pianistycznej.
Wielka Wojna
Po wybuchu I wojny światowej zaangażował się w działalność społeczno-polityczną. Pomagał w prowadzeniu szwajcarskiego Generalnego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. W lutym 1915 roku wyjechał ze Szwajcarii i przez Francję i Wielką Brytanię dotarł do Stanów Zjednoczonych. Tam aktywnie wspierał różne inicjatywy na rzecz niepodległej Polski. Zorganizował ponad 300 spotkań połączonych z koncertami, na których przemawiał i zachęcał do udzielania pomocy walczącym o wolność Polakom. To m.in. w wyniku jego działań do Armii Polskiej we Francji zgłosiło się prawie 30 tysięcy ochotników z USA.
Dzięki osobistym wpływom Paderewski dotarł do prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona, przekonując go do wsparcia sprawy polskiej. W styczniu 1917 roku złożył memoriał dotyczący konieczności odbudowy niepodległego państwa polskiego. 28 sierpnia 1917 został członkiem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu i jego przedstawicielem w USA. Przyczynił się do tego, że w ogłoszonym 8 stycznia 1918 orędziu prezydenta USA do Kongresu znalazł się punkt dotyczący odbudowy niepodległej Polski. Istotną rolę odegrał też w przyjęciu 3 czerwca 1918 deklaracji, w której Wielka Brytania, Francja i Włochy uznawały powstanie zjednoczonej i wolnej Polski za warunek sprawiedliwego i trwałego pokoju w Europie.
Powstanie Wielkopolskie
25 grudnia 1918 na pokładzie brytyjskiego krążownika "Concord" Paderewski przybył do Gdańska. Następnego dnia dotarł do Poznania. Jego wizyta wywołała w mieście wielką patriotyczną manifestację, przyczyniając się do wybuchu powstania wielkopolskiego. Równie entuzjastycznie, na początku stycznia 1919 roku, przyjęto go w Warszawie, gdzie pod hotelem "Bristol" witany był przez wielotysięczny tłum. W swojej przemowie Paderewski oświadczył: "Nie przyszedłem po dostojeństwa, sławę, zaszczyty, lecz aby służyć, ale nie jakiemuś stronnictwu. Szanuję wszystkie stronnictwa, lecz nie będę należał do żadnego. Stronnictwo powinno być jedno: Polska, i temu jednemu służyć będę do śmierci".
Premier
16 stycznia 1919 Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powołał go na stanowisko prezesa Rady Ministrów oraz ministra spraw zagranicznych i delegata polskiego na konferencję pokojową w Paryżu. W przekonaniu Piłsudskiego, osoba Paderewskiego gwarantowała zasypanie podziałów między prawicą i lewicą w tak ważnym dla Polski momencie.
Traktat Wersalski
28 czerwca 1919  Paderewski w imieniu Polski złożył podpis pod Traktatem Wersalskim. Z funkcji premiera ustąpił 9 grudnia 1919. W styczniu 1920 roku wyjechał do Szwajcarii. Za granicą nadal reprezentował Polskę, będąc delegatem przy Radzie Ambasadorów i delegatem do Ligi Narodów. Utrzymywał kontakt z krajem, wspierając finansowo, założoną z jego funduszy "Rzeczpospolitą". W 1924 roku sprzedał gazetę i na pewien czas wycofał się z działalności politycznej.
Przeciwko sanacji
W latach 30. zaangażował się w proces jednoczenia sił opozycyjnych wobec rządów sanacji. W swojej willi w szwajcarskim Morges spotykał się z Wincentym Witosem, gen. Władysławem Sikorskim i gen. Józefem Hallerem, stając się jednym z inicjatorów powstania tzw. Frontu Morges. W 1937 roku poparł ideę zjednoczenia Narodowej Partii Robotniczej, Chrześcijańskiej Demokracji i Związku Hallerczyków w ramach Stronnictwa Pracy.
Tragiczny rok 1939
Po wybuchu II wojny światowej, mimo podeszłego wieku, objął przewodnictwo powstałej w grudniu 1939 roku we Francji Rady Narodowej RP. W tym czasie jego szwajcarska siedziba stała się ważnym ośrodkiem działalności polskiej emigracji politycznej. W sierpniu 1940 roku Paderewski podjął decyzję o wyjeździe do Stanów Zjednoczonych, aby ponownie szukać pomocy dla Polski.
W służbie do końca
W radiowym przemówieniu, wygłoszonym tuż przed opuszczeniem Szwajcarii, mówił: "Poświęciłem życie dla swojej Ojczyzny. Służyłem jej z całego serca i ze wszystkich sił moich, a wiecie, jak bardzo jest ona teraz nieszczęśliwa i jak cierpi. To ona wezwała mnie do służby. W takich okolicznościach nie liczy się ani wiek, ani stan zdrowia, ani ryzyko ciężkiej i długiej podróży".
Ignacy Paderewski zmarł 29 czerwca 1941 w Nowym Jorku. Pochowano został na cmentarzu wojskowym Arlington w Waszyngtonie. W 1992 roku jego prochy zostały sprowadzone do Polski i złożone w archikatedrze św. Jana w Warszawie. Ignacy Paderewski odznaczony był m.in. Wielką Wstęgą Orderu Orła Białego, Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta i pośmiertnie Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari.

mk

Jak podkreślił w radiowej Jedynce Marcin Jarząbek z Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, pierwsza wojna światowa zmieniła nastawienie olbrzymiej większości społeczeństwa polskiego. - O ile w 1914 roku, z chwilą wybuchu wojny, Polacy w każdym z zaborów przyjmowali postawę lojalistyczną i spokojną, o tyle w 1918 już nikt nie miał złudzeń co do sensu pozostawania w obrębie Austro-Węgier, Rosji czy Cesarstwa Niemieckiego - powiedział podczas audycji specjalnej z okazji Święta Niepodległości.

Święto Niepodległości z radiową Jedynką >>>

Zakończenie wojny było jednak dopiero początkiem nowego, trudnego okresu budowania państwa zróżnicowanego etnicznie i narodowościowo, bez ustalonych do końca granic i wciąż borykającego się z zewnętrznym zagrożeniem. - Można powiedzieć, że powstające państwo, sklejane z próbujących się dopasować elementów, walczyło z innym rodzącymi się na tych samych gruzach starego ładu państwami. Trwały walki graniczne i to powodowało, że różnice i osobiste antypatie ówczesnych polityków musiały zejść na dalszy plan - podkreślił w rozmowie z Przemysławem Szubartowiczem.

Spór o kształt Polski trwał zarówno na paryskiej konferencji pokojowej, jak i wewnątrz kraju. Roman Dmowski sprzeciwiał się koncepcji Polski wielowyznaniowej i wielonarodowościowej forsowanej przez Piłsudskiego, ale na czas rokowań doszło do swoistego zawieszenia broni. Przynajmniej na arenie międzynarodowej. - Roman Dmowski był mózgiem polskiej delegacji, zarówno w kwestii wystąpień, jak i działań zakulisowych. Natomiast Ignacy Jan Paderewski jest symbolem łącznika. Jego sława i wynikający z niej autorytet daleko wykraczały poza kręgi gabinetowe. To był naprawdę gwiazdor pierwszego rzędu - podkreślił prof. Michał Kopczyński z Muzeum Historii Polski.

Historia - serwis specjalny PolskieRadio.pl >>

Sposobem unikania konfliktu między Dmowskim i Piłsudskim było także zwykłe unikanie kontaktu miedzy politykami. Jak podzielili się obowiązkami, by nie wchodzić sobie w drogę? Kto sprzyjał Polsce podczas konferencji w Wersalu? Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy!

(asz)

"Mości panowie, nie chcemy ani piędzi ziemi niemieckiej. Żądamy jedynie, w myśl postanowień punktu trzynastego programu Wilsona, własnej, jednej, złożonej z ziem trzech zaborów Polski". 25 października 1918 roku Korfanty powiedział, że chce dla Polski Śląska, Wielkopolski i Gdańska. Te słowa zelektryzowały niemiecki parlament. Wystąpienie polityka stało się preludium do trzech Powstań Śląskich.

Poseł Korfanty

Wojciech Korfanty (1873-1939) był wcześniej posłem Reichstagu w latach 1903-1912. Był to pierwszy polski mandat poselski z Górnego Śląska. W latach 1903–1918 był również deputowanym do pruskiego Landtagu. 6 czerwca 1918 roku wygrał wybory uzupełniające do Reichstagu i ponownie został posłem parlamentu II Rzeszy.

W październiku 1918 roku klęska państw centralnych była już pewna. Posłowie Reichstagu skupieni w Kole Polskim, spodziewając się rychłego zakończenia swej misji, rozpoczęli ostatnią fazę swojej działalności. Jej efektem było przemówienie Wojciecha Korfantego.

Powstania Śląskie. Serwis specjalny

"Żadne statystyczne sztuczki nie zdołają zmienić faktu, że w Prusach Zachodnich lewe pobrzeże Wisły aż po Półwysep Helski jest zamieszkałe przez niewątpliwie polską ludność" - mówił poseł Korfanty. - "Mości panowie, pan Ledebour tłumaczył nam tutaj wczoraj, które to części kraju, według jego mniemania, powinny przypaść Polsce. Chciałbym tu potwierdzić jego dane i oświadczam, że nie chcemy ani jednego powiatu niemieckiego, tylko żądamy polskich powiatów Górnego Śląska, Śląska Średniego, Poznańskiego, polskich Prus Zachodnich i polskich powiatów Prus Wschodnich".

Było to ostatnie przemówienie polskiego posła w Reichstagu. Razem z Korfantym mandat złożyli też inni posłowie Koła Polskiego.

Powstania śląskie

Powrót Górnego Śląska okazał się jednak bardzo skomplikowany. W ramach ustaleń traktatu wersalskiego, na ziemiach śląskich miał odbyć się plebiscyt. Wojciech Korfanty został komisarzem plebiscytowym na Górnym Śląsku, stając się jednym z czołowych przywódców walki o polskość tej ziemi.

Nie był przeciwnikiem zrywów, uważał jednak, że muszą one mieć miejsce w sprzyjających okolicznościach i widział je jako manifestację propolskich dążeń mieszkańców Śląska. Nic dziwnego, że to on stał na czele II i III Powstania Śląskiego i zabiegał o pozytywny dla Polski werdykt aliantów.

III Powstanie Śląskie było odpowiedzią na rezultat plebiscytu przeprowadzonego 20 marca 1921 roku, który nie był korzystny dla II Rzeczypospolitej. W konsekwencji powstania w 1922 roku tereny przyznane Polsce powiększone zostały o około jedną trzecią spornego terytorium - ale było na nim ponad 75 procent kopalni węgla i połowa hutnictwa.

bm

Zamach stanu, który uczynił z Paderewskiego premiera

Po zakończeniu I wojny światowej jednym z największych problemów odrodzonej Rzeczpospolitej był brak uznania jej rządu na arenie międzynarodowej. Państwa ententy bowiem za jedynego reprezentanta polskich interesów widziały - założony w sierpniu 1917 roku przez Romana Dmowskiego - Komitet Narodowy Polski, a nie powołany 17 listopada 1918 roku przez Józefa Piłsudskiego gabinet Jędrzeja Moraczewskiego. Rząd nie cieszył się również całkowitym poparciem polskiego społeczeństwa, ponieważ składał się wyłącznie z polityków lewicowych.  

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

W związku ze zbliżającym się otwarciem konferencji pokojowej w Paryżu, na której miał być poruszony również temat wyglądu przyszłych polskich granic, Piłsudski zdecydował się na powołanie nowego, ponadpartyjnego rządu. W tym celu w styczniu 1919 roku podjął dialog z przedstawicielami obozu Romana Dmowskiego. Podczas dyskusji rolę mediatora pełnił niedawno przybyły do Warszawy Jan Ignacy Paderewski. Rozmowy nie przyniosły jednak spodziewanych rezultatów, temat odłożono więc na bok. Nie na długo, bowiem wkrótce doszło do wydarzenia, które doprowadziło do rozwiązania gabinetu Jędrzeja Moraczewskiego. 

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego. Pierwszy gabinet Polski niepodległej

W nocy z 4 na 5 stycznia grupa wojskowych związanych ze środowiskiem endecji, dowodzona przez księcia Eustachego Sapiehę i płk. Mariana Januszajtisa-Żegotę, próbowała dokonać zamachu stanu. Udało im się co prawda uwięzić premiera Moraczewskiego oraz ministrów Stanisława Thugutta i Leona Wasilewskiego, jednak politycy szybko zostali odbici. Chociaż akcja została udaremniona i zamachowcom nie udało się przejąć władzy w państwie, dobitnie pokazała ona Piłsudskiemu, że zmiany są konieczne. 

Sukcesy

Polska Niepodległa. Serwis specjalny

16 stycznia 1919 roku ustąpił rząd Moraczewskiego. Tego samego dnia Naczelnik Państwa Józef Piłsudski misję utworzenia nowego gabinetu powierzył Ignacemu Janowi Paderewskiemu.

Zobacz także: Ignacy Jan Paderewski. Polityk i wirtuoz

– Piłsudski zdawał sobie sprawę, że za sprawą Paderewskiego rozładuje konflikt między lewicą, centrum i prawicą. Przede wszystkim liczył jednak na to, że dzięki Paderewskiemu uzyska życzliwość ententy i Stanów Zjednoczonych – tłumaczył prof. Marian Drozdowski w audycji Sławomira Szofa w 1994 roku.

Założenia naczelnika okazały się słuszne, a rząd Paderewskiego stał się pierwszym powojennym polskim gabinetem uznanym przez państwa zachodnie. Składał się z osiemnastu – w większości bezpartyjnych – polityków. Wicepremierem, a jednocześnie ministrem spraw zagranicznych został Stanisław Wojciechowski. Wśród innych szerzej znanych postaci gabinetu był młodopolski poeta Zenon Przesmycki, który stanął na czele resortu kultury. Tekę ministra spraw wewnętrznych objął natomiast sam Paderewski.

Jednym z najwcześniejszych sukcesów rządu było przeprowadzenie 26 stycznia 1919 roku pierwszych w historii Polski wolnych wyborów do parlamentu. Najwięcej głosów zdobyła wówczas Narodowa Demokracja, reprezentowana przez Związek Ludowo-Narodowy. Łącznie w Sejmie Ustawodawczym znalazło się dziesięć ugrupowań. Kolejną zasługą gabinetu było natomiast sprowadzenie do Rzeczpospolitej w kwietniu 1919 roku Armii Polskiej we Francji generała Józefa Hallera, zwanej też Błękitną Armią. 

Zobacz też:

• Józef Haller - żołnierz, który się nie poddawał
• Armia Polska we Francji - dzieło polskich emigrantów

Jako premier Ignacy Jan Paderewski od kwietnia 1919 roku reprezentował wraz z Romanem Dmowskim interesy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu. Rozmowy zakończyło podpisanie traktatu wersalskiego, który ostatecznie przywrócił Rzeczpospolitej niepodległość. Polska odzyskała większość ziem utraconych na rzecz Prus na skutek rozbiorów – część Wielkopolski i Prus Wschodnich. Zgodnie z ustaleniami poczynionymi podczas konferencji, o przynależności państwowej Górnego Śląska, Warmii i Mazur miały natomiast zadecydować przeprowadzone w późniejszych terminach plebiscyty. 

Przeczytaj również: Traktat wersalski – powrót Polski na mapę Europy

Porażki i kontrowersje

Mimo wspomnianych sukcesów rząd niemal stale znajdował się pod ostrzem krytyki środowisk lewicowych i prawicowych. Przede wszystkim zarzucano mu nieumiejętność rozwiązania najważniejszych problemów trawiących państwo: inflacji i kryzysu gospodarczego. Gabinetowi nie udało się zaproponować żadnych reform, które ustabilizowałyby trudną sytuację panującą w Polsce - po I wojnie światowej kraj borykał się bowiem również z poważnym problemem głodu i bezrobocia.

Wpływ na niewydolność rządu miały liczne konflikty, które wybuchały pomiędzy ministrami. Wcześniej cieszący się ogromną sympatią Polaków Paderewski również zaczął tracić poparcie. Oskarżano go o uleganie Piłsudskiemu i nieracjonalne zaciąganie licznych pożyczek u państw zachodnich. Czarę goryczy przelał jednak jego konflikt z ministrem skarbu Leonem Bilińskim. Kompozytor – wbrew żądaniom ministra – nie chciał rygorystycznie przestrzegać dyscypliny budżetowej. Jego działania doprowadziły do rezygnacji Bilińskiego ze stanowiska, co wywołało żywe protesty polityków prawicowych.

Rozgoryczony ciągłą krytyką Paderewski 9 grudnia 1919 roku podał gabinet do dymisji i wkrótce potem wyjechał do Szwajcarii. W jego miejsce 13 grudnia powołano nowy rząd pod przewodnictwem Leopolda Skulskiego.

- Żegnając Paderewskiego, Ignacy Daszyński powiedział, że gotów jest mu oddać wszystkie kwiaty Polski, byleby tylko już więcej nie zasiadł na ławie rządowej. Bo jego gabinet był zwykłą farsą, a nie rządem – powiedział historyk dr Janusz Osica na antenie Polskiego Radia.

jb

Autorytaryzm sanacji

Po śmierci Józefa Piłsudskiego w maju 1935 roku obóz sanacyjny rozpadł się na trzy grupy: zwolenników prezydenta Ignacego Mościckiego, sympatyków premiera Walerego Sławka i stronników Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, które aż do wybuchu II wojny światowej stale walczyły o przejęcie całkowitej władzy w państwie. Z czasem wśród rządzących zaczęły się nasilać tendencje autorytarne, które miały umocnić dominującą pozycję sanacji na polskiej scenie politycznej.

Już w 1935 roku - na mocy konstytucji kwietniowej - m.in. znacząco ograniczono kompetencje parlamentu, a także wprowadzono zasadę, według której jedna trzecia senatorów miała być wybierana przez prezydenta. Gdy wkrótce potem odbyły się wybory do parlamentu, w komisjach wyborczych i tych liczących głosy - zgodnie z uchwaloną w lipcu nową ordynacją wyborczą - zasiadły w większości osoby zależne od administracji państwowej. 

Nic więc dziwnego, że niektórzy przedstawiciele opozycji w lutym 1936 roku podjęli próbę stworzenia międzypartyjnego porozumienia skierowanego przeciwko rządom sanacji.

Korfanty, Haller i Januszajtis-Żegota

Spotkanie odbyło się w należącej do Ignacego Jana Paderewskiego willi Riond-Bosson, położonej w szwajcarskim mieście Morges nad Jeziorem Genewskim. W rozmowach wzięło udział kilkanaście postaci bardzo zasłużonych dla polskiej sceny politycznej. Mowa tu chociażby o generale Józefie Hallerze, który podczas I wojny światowej dowodził Armią Polską we Francji (tak zwaną Błękitną Armią), Wojciechu Korfantym, który w 1921 roku stanął na czele III Powstania Śląskiego oraz o byłym komendancie Polskich Drużyn Strzeleckich i ostatnim dowódcy I Brygady Legionów Polskich gen. Marianie Januszajtisie-Żegocie.

Marian Januszajtis-Żegota – rozmawiał z Berią o polskiej armii w ZSRR

- Na Front Morges złośliwi krytycy mówili (zwłaszcza ci związani z obozem sanacyjnym) "Front Zmór", ponieważ uznawano jego organizatorów za swego rodzaju polityczne widma. Byli to bowiem ludzie, którzy w przeszłości cieszyli się dużym poparciem społecznym i stanowili ważną siłę polityczną w Polsce, w drugiej połowie lat 30. XX wieku nie mieli już jednak takich wpływów – tłumaczył historyk prof. Andrzej Nowak na antenie Polskiego Radia.

Przyjaciele Francji, przeciwnicy III Rzeszy

Porozumienie przede wszystkim zakładało odsunięcie od władzy obozu sanacyjnego i przeprowadzenie kolejnych, tym razem demokratycznych, wyborów do parlamentu. Przedstawiciele Frontu Morges największe zagrożenie widzieli w umacniającej się potędze III Rzeszy, ostrzegali również przed  radykalnymi ideologiami – nazizmem i komunizmem, których wpływy nasilały się wówczas w Europie. 

Domagali się też likwidacji obozu w Berezie Kartuskiej, gdzie byli więzieni polityczni przeciwnicy sanacji oraz wprowadzenia w Polsce szeregu reform społeczno-gospodarczych (państwo dotkliwie odczuło skutki Wielkiego Kryzysu: m.in. wzrosło bezrobocie i znacząco spadły ceny żywności, co doprowadziło wieś do nędzy i wywołało szereg strajków chłopskich). Członkowie Frontu Morges opowiadali się także za zaproponowaną przez gen. Sikorskiego koncepcją zacieśnienia sojuszu Rzeczpospolitej z Francją, Czechosłowacją i Rumunią. 

Czarny czwartek, czyli krach na Wall Street

Swój program polityczny formacja promowała przede wszystkim za pomocą prasy - mowa tu o czasopismach "Odnowa", "Zwrot" i "Nowa Rzeczpospolita". 

Klęska porozumienia i powstanie Stronnictwa Pracy

- Plany snute przez przedstawicieli Frontu Morges okazały się jednak - jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli - politycznym niewypałem. Nie poparła ich nastawiona opozycyjnie wobec Piłsudskiego lewica, czyli między innymi PPS, ponieważ dla nich środowiska skupione w Morges były zbyt prawicowe – tłumaczył historyk prof. Andrzej Nowak. - Z kolej dla stronnictwa narodowego, niewątpliwie najsilniejszego politycznie oponenta sanacji w kraju, Front Morges był czymś podejrzanym, powstałym z inspiracji masońskiej – dodał.

Formacja nie zdobyła też większego poparcia społeczeństwa i w efekcie nie miała znaczącego wpływu na sytuację polityczną panującą w kraju. Jedynym wymiernym efektem działalności Frontu Morges było doprowadzenie w 1937 roku do powstania Stronnictwa Pracy (SP) – partii chrześcijańsko-demokratycznej utworzonej z połączenia Związku Hallerczyków, Polskiego Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji i Narodowej Partii Robotniczej.

jb