8 sierpnia 1944 została nadana pierwsza audycja powstańczej radiostacji "Błyskawica". Do walczących w powstaniu warszawiaków popłynęły pamiętne słowa, wypowiedziane przez Zbigniewa Świętochowskiego:

"Halo, tu mówi "Błyskawica"! Stacja nadawcza Armii Krajowej w Warszawie, na fali 32,8 oraz 52,1 m. Duch Warszawy jest wspaniały. Wspaniałe są kobiety Warszawy. Są wszędzie; na linii razem z żołnierzami lub jako sanitariuszki albo też łączniczki. Nawet dzieci ożywione są cudownym duchem męstwa. Pozdrawiamy wszystkich wolność miłujących ludzi świata! Żołnierzy Polski walczących we Włoszech i we Francji, polskich lotników i marynarzy".

Dlaczego "Błyskawica"?

Powstańczą działalność radiostacji "Błyskawica" przedstawiła Eliza Bojarska w audycji z cyklu "Historia Polskiego Radia", nadanej w 1995 roku.

- Dlaczego nasza radiostacja, radiostacja AK została nazwana "Błyskawicą"? - mówił Jan Georgica, komendant radiostacji. - Wydaje się, że była to nazwa nieco egzaltowana, taka młodzieńcza, tymczasem było to uznanie, był to hołd złożony naszej Marynarce Wojennej. Wzięliśmy tę nazwę od znanego powszechnie polskiego okrętu Błyskawica.

Minęło kilka dni, nim powstańcze radio zaczęło nadawać swój program. Pierwsza audycja z radiostacji Armii Krajowej została nadana 8 sierpnia 1944 roku.

- Radiostacja zaczęła powstawać na kilka miesięcy przed wybuchem powstania – powiedział historyk Grzegorz Mazur. - Tworzyli ją ludzie związani z Biurem Informacji i Propagandy AK. W tym Biurze powstał Wydział Propagandy. Na jego czele stanął Tadeusz Żenczykowski, który przed wojną był szefem propagandy Obozu Zjednoczenia Narodowego, posłem na Sejm z ramienia tej partii.

Kliknij w obrazek i wejdź na strony serwisu specjalnego:

Opóźniony start

Dlaczego radiostacja "Błyskawica" wystartowała z kilkudniowym opóźnieniem. O perypetiach związanych z jej uruchomieniem opowiadał w audycji Jan Georgica. Mówił o tym, jak trudno było w warunkach okupacyjnych zgromadzić tak duże ilości sprzętu, który początkowo był przechowywany w różnych skrytkach, rozrzuconych po mieście. O umówionej godzinie wszystko miało zostać dostarczone dwoma dorożkami na Stare Miasto.

- Na miejsce, w terminie dojechała tylko ta dorożka, którą ja jechałem – wspominał Georgica. - Druga dorożka wypełniona odbiornikami radiowymi i dużą ilością sprzętu, została skierowana ul. Królewską do Nowego Światu i tam utknęła. Tą dorożką jechała moja kuzynka, starsza, słaba kobieta. Wyładowała to wszystko na Nowym Świecie. Pod ogniem, bardzo ofiarnie dotarła na miejsce zbiórki.

- Ja nie przywiozłem ze sobą radiostacji – kontynuował swą opowieść komendant "Błyskawicy". - Było umówione z moimi dowódcami, że stację dostarczy mój zastępca, Stefan Chojnacki, ale on poległ w pierwszej godzinie powstania.

Nowe adresy

Początkowo siedziba powstańczej radiostacji mieściła się w budynku PKO (Pocztowa Kasa Oszczędności) przy ul. Jasnej 9. 25 sierpnia 1944 r. została przeniesiona do kawiarni "Adria", przy ul. Moniuszki 10. 4 września trafiła do byłej ambasady ZSRR, przy ul. Poznańskiej 15, a następnie do Biblioteki Publicznej, przy ul. Koszykowej 26. - Słyszalność była dobra, bo to była moc ok. 200 Watów – stwierdził Jan Georgica.

Kłopoty z uruchomieniem "Błyskawicy" wynikały również z tego, że aparatura radiostacji przyjechała z Częstochowy do Warszawy zawilgocona. Trzeba ją było jakoś osuszyć, brakowało niektórych części. Uzyskano je z niemieckiej radiostacji zdobytej przy ul. Kredytowej, inne znaleziono w gmachu Poczty Głównej i dopiero 7 sierpnia na dachu gmachu PKO przy ul. Jasnej 9 rozpięto antenę i następnego dnia rozpoczęto próbne nadawanie programu, a wieczorem została wyemitowana pierwsza audycja.

- BBC pokwitowała odbiór, stwierdzając dobrą słyszalność tego programu – powiedział Grzegorz Mazur.

Studio radiostacji powstańczej "Błyskawica". Wikimedia Commons/dp. Źr.: Stanisław Salmonowicz, "Polskie Państwo Podziemne", WSiP, 1994.

Zespół

Kierownikiem zespołu powstańczej radiostacji był Stanisław Zadrożny, zastępcą – Zofia Rutkowska, która objęła kierownictwo nad wykonaniem programu. Audycje w języku angielskim prowadzili Jan Nowak-Jeziorański i pilot RAF-u John Ward. Pracę spikerów podjęli: Zbigniew Świętochowski, Stefan Sojecki, Zbigniew Jasiński, Jeremi Przybora i Mieczysław Ubysz. Dzienniki i reportaże prowadził Jacek Wołowski.

- Powstańczy program był przede wszystkim nastawiony na zagranicę – mówił historyk radia, Maciej Kwiatkowski. – Chodziło o to, by w świat poszedł komunikat, że to nie bandy walczą w Warszawie, ale normalne odziały wojskowe, bo przecież propaganda niemiecka głosiła, że to są niepokoje, a potem twierdzono, że walczą bandy, które robią to wbrew ludności.

Komentarze Edmunda Osmańczyka

Na antenie emitowany był program "Dzień walki" - codzienny komentarz Edmunda Osmańczyka, który jako Jan Gor donosił co dzieje się w walczącej Warszawie. - Mam wszystkie te teksty w moim pamiętniku, którego nie ogłosiłem i jeszcze nieprędko ogłoszę - stwierdził po latach Osmańczyk. Pod datą 21 września 1944 zanotował: "Warszawa wciąż jeszcze walczy. Przez 52 dni wołamy o pomoc dla żołnierzy i dla ludności cywilnej. Pomoc wciąż niewystarczająca, a ofiar coraz więcej".

- Ja słuchałem audycji radiostacji Błyskawica codziennie – wspominał Maciej Kwiatkowski. – Ten tekst wrył mi się w pamięć. Przypominam sobie ten dzień, to był tekst, w którym pan Edmund Osmańczyk powiedział o śmierci swego dziecka.

Spiker Jeremi Przybora

Jeremi Przybora wracał pamięcią do dni spędzonych w studiu powstańczej rozgłośni: - Nie były to pomieszczenia w jakiś sposób izolowane czy zabezpieczane – opowiadał współautor późniejszego ”Kabaretu Starszych Panów”. – Po prostu było się spikerem i dyżurowało, to wszystko. Dowodził wtedy nami dyr. Edmund Rudnicki. Trudno mu było powiedzieć: przepraszam, ale źle na mnie działają te detonacje, więc ja bym chciał zrezygnować. Nie do pomyślenia było coś takiego – stwierdził Przybora.

Ostatni komunikat

4 października, gdy Powstanie dobiegło końca nadany został ostatni, tym razem 10-minutowy komunikat, tej radiostacji.

- Wyłamałem się z rozkazu wygaszenia radiostacji zaraz po podpisaniu kapitulacji – powiedział Jan Georgica. – Pracowaliśmy do 4 października, informując świat o tym, co się działo w Warszawie, o gehennie ludności stolicy, o bestialstwie Niemców, o ogromnych zniszczeniach miasta.

Okoliczności śmierci prezydenta Warszawy zostały ustalone w śledztwie Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie, działającej przy Instytucie Pamięci Narodowej. Prokuratura ogłosiła 8 września 2014 roku, że do zabójstwa doszło pomiędzy 21 a 23 grudnia 1939 roku.

Warszawiak stulecia

Stefan Starzyński to człowiek, który zdaniem wielu uosabia bohaterstwo Warszawy. Ewa Bobocińska i Alina Słapczyńska rozmawiały z mieszkańcami stolicy, współpracownikami Starzyńskiego, a także członkami jego rodziny.

– Nominację Starzyńskiego na komisarycznego prezydenta przyjęliśmy wszyscy, zwłaszcza my młodzi, z pewną niechęcią – wspominał jeden z uczestników audycji. – Byliśmy zwolennikami raczej wolnych wyborów do Rady Miejskiej, ale z drugiej strony poprzednie władze stolicy narobiły tyle długów, tyle bałaganu, że mieliśmy nadzieję, iż komisaryczny prezydent zaprowadzi jakiś ład i porządek.

Wielka Warszawa

Podczas swej pierwszej konferencji prasowej po nominacji Stefan Starzyński mówił niewiele, obiecywał jeszcze mniej. Zapowiedział wielkie oszczędności, mówił o planach rozwoju stolicy: skanalizowaniu miasta, tanim budownictwie, nowych ulicach i arteriach.

To dzięki jego uporowi zakończono w Warszawie budowę Muzeum Narodowego. Na jego polecenie prof. Jan Zachwatowicz rozpoczął prace nad odtworzeniem murów starej Warszawy, a znana rzeźbiarka, prof. Ludwika Nitschowa przyjęła propozycję i zaprojektowała pomnik Syrenki, który stał się symbolem miasta.

– Otoczył się fachowcami, którzy pewne upośledzenia Warszawy, odziedziczone po zaborcach starali się poprawić – słyszymy w reportażu. – Z nazwiskiem Starzyńskiego wiąże się plan odwrócenia Warszawy w stronę Wisły. To on rzucił hasło: "Warszawa frontem do Wisły".

Mały bojownik

Urodził się 19 sierpnia 1893 roku. Kiedy mieszkał z rodzicami w Łowiczu, w 1905 roku, zaangażował się wraz z bratem w strajki szkolne, które wtedy w zaborze pruskim miały miejsce. Kiedy miał lat 17, będąc uczniem gimnazjum, przesiedział miesiąc w Cytadeli, był trzykrotnie aresztowany.

Już jako 19-latek mocno angażował się w działalność niepodległościową. Podobnie, jak jego brat Roman, który był w latach 1935-1938 dyrektorem Polskiego Radia. Wspólnie z bratem walczył w szeregach I Brygady Legionów Polskich.

Stefan Starzyński rządził stolicą przez 5 lat, niektóre z jego inicjatyw doczekały się realizacji dopiero po wojnie. Latem 1939 roku mówił jeszcze o planach budowy metra i wystawie światowej w Warszawie.

Apel w obronie Warszawy

W Archiwum Polskiego Radia zachowały się niektóre z przemówień Stefana Starzyńskiego, wygłaszanych przez radio.

– 8 września rano Stefan Starzyński przyjechał na ul. Zielną, od razu stanął do mikrofonu – wspominał jeden z pracowników Polskiego Radia. – Mówił bez przygotowania, ale prosto, serdecznie, wzywał do powrotu pracowników agend, podległych magistratowi, pracowników elektrowni, gazowni, wodociągów, kanalizacji. Wzywał ludzi do spokoju, kupców do otwierania sklepów, społeczeństwo do opanowania.

25 września 1939 roku, mówił do warszawiaków przez radio:

– Chciałem, żeby Warszawa była wielka, byłem przekonany, że nią będzie. Moi współpracownicy i ja szkicowaliśmy plany wielkiej Warszawy i Warszawa jest wielka! Została nią prędzej niż myśleliśmy. Nie 50 lat, nie 100, ale dziś, kiedy do was mówię. Widzę ją przez okno w całej jej wielkości i chwale, otoczona chmurami dymów, czerwona od ognia pożarów, wspaniała, nie do opisania – Warszawa walcząca!

Wszystkie jego przemówienia były improwizowane. 27 września 1939 roku o 10.00 rano zaczęły się pertraktacje kapitulacyjne z Niemcami. W grupie polskiej znalazł się major Stefan Starzyński.

– Proponowano mu ucieczkę z miasta, radzono, ażeby nie narażał się na zemstę Hitlera po zajęciu stolicy – słyszymy w reportażu przygotowanym przez Ewę Bobocińską i Alinę Słapczyńską z okazji odsłonięcia pomnika prezydenta w styczniu 1981 roku.

"Ja nie mogę opuścić warszawiaków. Byłem z nimi i z nimi zostanę" – odpowiedział. Jako pierwszy znalazł się na liście niemieckich zakładników.

Płonące Krakowskie Przedmieście - fotografia lotnicza. Wrzesień 1939. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Jerzy Piorkowski (1957) "Miasto Nieujarzmione", Warszawa. Iskry

Projekt Ludwiki Nitschowej

Komunistom nie podobało się, że Starzyński był zdeklarowanym piłsudczykiem, krytykowali go jako przedstawiciela władzy sanacyjnej. Przez wiele lat nie było zgody na wystawienie mu w Warszawie pomnika.

Prace nad projektem rozpoczęła prof. Ludwika Nitschowa. – W 1964 r. zaczęłam rzeźbić Starzyńskiego – mówiła rzeźbiarka. – I miałam zamiar zrobić to w zupełnie innej skali, bardzo dużej. Chciałam, by był stojący, na barykadzie, gdzieś w miejscu, które mu się należy. Ale nikt nie powziął inicjatywy, żeby uczcić Starzyńskiego, przecież panowało milczenie tajemnicze. Pamięć o nim przez lata była haniebnie zaniedbana – dodała.

Pomnik stanął w Ogrodzie Saskim w styczniu 1981 r., w momencie, gdy w Polsce trwał karnawał Solidarności. Ale nawet wtedy nie było zgody na uroczyste upamiętnienie tak zasłużonego dla Warszawy prezydenta.

– Dlaczego po kryjomu się go stawia, przecież to serce Warszawy, obok Grobu Nieznanego Żołnierza – skarżyli się warszawiacy. – Nie można było zamówić jakiejś orkiestry, zrobić odsłonięcia po południu, by ludzie mogli przyjść, a nie o 12.00, gdy większość jest w pracy.

Symboliczny grób prezydenta Warszawy znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim. W Łowiczu jego imieniem nazwano osiedle mieszkaniowe i ulicę. Na domu przy ulicy Zduńskiej, gdzie kiedyś mieszkał z rodzicami, umieszczono żeliwną tablicę pamiątkową.

Posłuchaj głosu człowieka, który bronił Warszawy do końca.

bs

Juliusz Krzyżewski od 1938 roku był inspektorem audycji w Polskim Radiu. Pracował tam do wybuchu wojny.

– To on był pierwszym człowiekiem, od którego dowiedziałem się, że wojna wybuchła – mówił Jeremi Przybora, kolega Krzyżewskiego z Polskiego Radia. – Ja kończyłem dyżur spikerski w nocy z 31 sierpnia na 1 września i pamiętam tę radość, że nie dochodziły jeszcze żadne informacje, żeby coś się działo na naszych granicach. Opuszczałem radio w przeświadczeniu, że znów nam się jakoś udało (…) Ale kiedy byłem już na ulicy, Julek wychylił się z balkonu, gdzie znajdowało się studio spikerskie i zawołał: "Jeremi, zaczęło się!". Od tego zaczęła się dla mnie II wojna światowa.

Zobacz serwis specjalny poświęcony powstaniu warszawskiemu:

Urodził się 28 stycznia 1915 w Łomży. Zadebiutował w 1935 roku w "Kuźnicy Młodych". – Oryginalność talentu Krzyżewskiego, jego wola wytrwania przy formie klasycznego wiersza połączona z wolą i potrzebą konfrontowania mitu wartości wyższych z elementarnym, biologicznym niepokojem (…) wszystko to dobrze sytuuje tę twórczość w żywym nurcie poezji polskiej – analizował Wacław Tkaczuk w aud. "Portret pisarza" z 1994 roku.

Twórczość Krzyżewskiego nie zapisała się jednak wyraźnie w świadomości Polaków. O niepopularności jego poezji mógł w dużej mierze zaważyć czynnik tożsamościowy i brak przynależności do Pokolenia Kolumbów. Poeta był starszy od Baczyńskiego, Różewicza czy Borowskiego. Nie po drodze mu było jednak też ze starszymi Skamandrytami, ani z innymi grupami poetyckimi.

Krzyżewski nie afiszował się ze swoją twórczością. Obracał się w kręgu literatów, ale nigdy nie szufladkował się przez przynależność do konkretnej grupy poetyckiej. – Nie był to człowiek lubiący czytać innym swoje utwory i ja nawet nie orientowałem się, czy on w ogóle dużo miał tego w dorobku, czy nie – mówił Przybora. – Nie znałem jego twórczości przed ukazaniem się tomu poezji. Bardzo mało mnie w te sprawy twórcze wtajemniczał.

Zginął za Ojczyznę

W czasie okupacji pracował jako zwykły robotnik w fabryce butów w okolicach Chrzanowa. Trudna sytuacja finansowa zmusiła go do powrotu do Warszawy, gdzie został inspektorem rolnym. Przed wybuchem Powstania zaciągnął się do AK.

– On był dla mnie idealnym wcieleniem polskiego kawalerzysty, tak jakby Wieniawa ze skłonnością do pisania, chociaż nigdy nie słyszałem, żeby Wieniawa był jego jakimś idolem – wspominał Jeremi Przybora. – Jak patrzę na te dwie postacie, to widzę między nimi jakieś pokrewieństwo.

Podczas Powstania Warszawskiego był zastępcą dowódcy plutonu batalionu "Łukasiński" Armii Krajowej. Zginął 26 dnia walk jako żołnierz kompanii "Piotra", Bronisława Kalinowskiego. Został trafiony w czoło przez snajpera podczas walk o kościół Kanoniczek przy placu Teatralnym. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych.

– Do ostatnich dni będę pamiętał taką scenę, kiedy przyjechał do mnie na Sadybę na rozklekotanym rowerze – wspominał Przybora. – Odprowadzałem go do alei Sobieskiego, a był to jeden z ostatnich dni przed wybuchem Powstania (…) Utkwił mi w pamięci obraz kłębiących się nad miastem chmur, jakby były to już dymy pożarów, które miały już za kilka dni nad Warszawą zastępować chmury.

mb

– Między godziną 9. a 9.30 w dniu dzisiejszym przemówi przed mikrofonem prezydent stołecznego miasta Warszawy major Starzyński – zapowiadał spiker na antenie Polskiego Radia. To był kolejny dzień pełnej poświęcenia służby radiowców.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Prezydent prosi o ochotników

Z samego rana Stefan Starzyński wygłosił przemówienie, w którym zaapelował do mieszkańców stolicy o wstępowanie na ochotnika do oddziałów obrońców Warszawy.

– Obywatele, wzywam sześciuset młodych ludzi, którzy chcą niezwłocznie wziąć karabin w rękę i bić się na śmierć, do upadłego! Chcę sześciuset młodych, odważnych ludzi, zdecydowanych umrzeć za Warszawę i za Ojczyznę – wygłaszał rozemocjonowany prezydent.

Miejscem zbiórki dla ochotników był pałac Mostowskich, w którym pół godziny po przemówieniu Stefana Starzyńskiego mieli być przyjmowani ochotnicy. Apel prezydenta powtarzali następnie spikerzy Polskiego Radia:

– Halo, przypominamy, że komisarz cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy major Starzyński wezwał sześciuset młodych ludzi pragnących bić się za Warszawę i Polskę do natychmiastowego zgłoszenia się przed pałacem Mostowskich na ulicy Przejazd. Prezydent miasta o godzinie 11.30 pragnie osobiście oddział ten przekazać wojsku jako pierwszy oddział obrońców Warszawy.

Odezwa na apel przeszła najśmielsze oczekiwania Stefana Starzyńskiego. Już po dwudziestu minutach od zakończenia przemówienia przed pałacem Mostowskich gromadzili się ludzie. Stawiło się aż sześć tysięcy ochotników otoczonych przez wiwatujący tłum mieszkańców Warszawy.

Polskie Radio pomaga w obronie cywilnej

Z 12 września 1939 roku zachowały się komunikaty porządkowego zgłoszone do Służby Informacyjnej Polskiego Radia. W większośći dotyczyły organizacyjnych zagadnień związanych ze zwalczaniem skutków niemieckich nalotów na Warszawę.

– Halo, potrzebne są pilnie nosze sanitarne. Wzywamy do natychmiastowego dostarczenia noszy oraz wszelkich posiadanych środków sanitarnych do najbliższego szpitala. Uczynić to należy natychmiast – ogłaszała spikerka Polskiego Radia Joanna Przyborska.

Radiostacja w trudnych wrześniowych dniach nadawała program przez cały dzień – od 6 rano aż do 23.30 wieczorem. Pomimo, że w nocy nie nadawano audycji to spikerzy przez całą dobę odbywali dyżury przy mikrofonach i byli gotowi, aby w każdej chwili zdementować fałszywe informacje rozpowszechniane przez niemiecką dywersję.

– Niemcy dostroili jedną ze swoich stacji do fali raszyńskiej rozgłośni Warszawa I i nadają programy w języku polskim. Kilkakrotnie ostrzegaliśmy radiosłuchaczy przed fałszywym Raszynem i teraz czynimy to raz jeszcze. Wszystkie radiostacje prosimy o powtórzenie tego ostrzeżenia i nie wierzymy plotkom rozsiewanym przez dywersantów – informował spiker w komunikacie.

sa

Dowódca grupy Armii "Warszawa", gen. Juliusz Rómmel zachęcał ppłk. Wacława Lipińskiego do przygotowywania ludności stolicy do nieuchronnie zbliżającej się kapitulacji.

Zobacz wszystkie zachowane materiały Polskiego Radia z września 1939 roku.

Szef propagandy, jak co wieczór w Polskim Radiu, przedstawił komunikat Dowództwa Obrony Warszawy, a następnie omówił wojskową sytuację w Polsce i Europie.

Ostatnie przemówienie w Polskim Radiu

Niemcy dalej nękali Warszawę ogniem artyleryjskim i nalotami bombowymi oraz dokonywali drobnych wypadów na barykady, które strzegły drogi wjazdowe do miasta. Stolica Polski pozostawała nieugięta.

– Warszawa i Modlin są w tej chwili najpoważniejszymi ośrodkami polskiego oporu. Mamy tu znaczne siły, powiększone o oddziały, które przebiły się z zachodu – mówił Wacław Lipiński przez radio. – Armie generała Kutrzeby i generała Bortnowskiego przed szeregiem dni stoczyły niezmiernie ciężką bitwę nad Bzurą. Obecnie dostały się na linię Warszawa-Modlin.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Podpułkownik Wacław Lipiński poinformował również o pozostałych ośrodkach oporu Wojska Polskiego w okolicach Zamościa i Lwowa. Wciąż bronił się garnizon Helu oraz oddziały na tzw. przedmościu rumuńskim.

– Cały świat z zapartym tchem będzie patrzył na zmagania Francji i Anglii z Niemcami, tak jak do tej pory patrzył na zmagania Polski. Musimy, ażeby koniec był zwycięski, oddać wszystkie nasze siły, cały swój wysiłek. I chociaż jest chwilami bardzo nawet ciężko, musimy zachować spokój i pogodną twarz, bowiem na pewno zwycięstwo będzie po nasze stronie – szef propagandy pocieszał słuchaczy Polskiego Radia.

Polskie Radio wciąż działa

Stefan Starzyński odpowiadał na depesze prezydentów stolic europejskich i informował o bieżącej sytuacji w mieście. 22 września 1939 roku jego wiadomość została nadana w programie krótkofalowym dla zagranicy. Wystąpił także z przemówieniem do ludności Warszawy, w którym powiadomił rodaków o wiadomości przesłanej zagranicznym rozgłośniom. Zapowiadał, że "Warszawa może być zrównana z ziemią, ale wielki duch pozostanie zawsze żywy".

Warszawska prasa chwaliła Służbę Informacyjną Polskiego Radia za wzorową pracę. Radiowcy przekazywali wiadomości pomiędzy ludnością cywilną a władzami miasta oraz informowali o bieżących potrzebach w oblężonym mieście. Mieszkańcy wystawiali swoje radioodbiorniki na zewnątrz, aby także przechodnie i żołnierze na barykadach mogli usłyszeć muzykę i audycję grane przez radio.

sa

Nadawanie programu przestało być możliwe bez dostaw prądu z ostrzelanej Elektrowni Powiśle. Uszkodzenia były zbyt poważne, aby możliwe było wykonanie bieżących napraw. Słuchacze musieli pożegnać się z radiem, które utrzymywało ich na duchu. Oprócz koncertu Szpilmana radioodbiorcy z Warszawy mogli usłyszeć przemówienie prezydenta Stefana Starzyńskiego. Niestety płyta z nagraniem jego głosu nie została odnaleziona.

Fortepian gra w akompaniamencie bomb

Władysław Szpilman od 1935 roku był etatowym pianistą Polskiego Radia i kontynuował pracę po wybuchu II wojny światowej. 23 września 1939 roku dotarł do budynku radia, w którym przez około pół godziny wykonywał przed mikrofonem kompozycje Fryderyka Chopina. Jak sam wspominał, grał wśród huku wybuchających bomb i ledwo co słyszał dźwięki instrumentu. Była to ostatnia wykonana na żywo audycja muzyczna w Polskim Radiu.

– Artyleria bardzo mocno ostrzeliwała, wydawało mi się, że specjalnie, gmach radia. Byłem troszeczkę wystraszony. Olgierd Straszyński, który ustawiał mikrofony w studiu, chciał postawić fortepian bliżej okna, ja go prosiłem, żeby dalej. Mówił: "to nie ma żadnego znaczenia panie Władysławie. Jak pan wierzy to niech się pan pomodli, bo jak rąbnie szrapnel, to i tak nic po nas nie zostanie". I zagrałem Chopina, pół godziny – wspominał po latach na antenie Polskiego Radia.

Posłuchaj i zobacz wspomnienia pianisty z ostatniego koncertu we wrześniu 1939 roku.

Władysław Szpilman po zakończeniu II wojny światowej kontynuował pracę w Polskim Radiu i do 1963 roku był kierownikiem Redakcji Muzycznej.

Samo dotarcie do gmachu na Zielnej 25 w drugiej połowie września 1939 roku sprawiało poważne trudności pracownikom. Droga wiodła przez domy stojące w płomieniach oraz zwały gruzów kryjące w sobie martwe ciała niegdysiejszych lokatorów. Po dotarciu do siedziby radia pracownicy byli zagrożeni pociskami niemieckiej artylerii, która celowała w najważniejsze instytucje i budynki w mieście.

"Chciałem, by Warszawa była wielka"

Około południa w Polskim Radiu wystąpił Stefan Starzyński. W korytarzu minął się z Władysławem Szpilmanem, który wspominał, że prezydent Warszawy wyglądał na poważnie przemęczonego.

Płyta z nagraniem ostatniego przemówienia Stefana Starzyńskiego nie została odnaleziona. Słowa prezydenta stały się testamentem jego pracy i poświęcenia dla stolicy:

"Chciałem, by Warszawa była wielka. Ja i moi współpracownicy kreśliliśmy plany, robiliśmy szkice wielkiej Warszawy przyszłości. I Warszawa jest wielka. Dziś widzę wielką Warszawę, otoczoną kłębami dymu, rozczerwienioną płomieniami ognia, wspaniałą, niezniszczalną, wielką, walczącą Warszawę. I choć tam, gdzie miały być wspaniałe sierocińce gruzy leżą, gdzie miały być parki dziś są barykady gęsto trupami pokryte, choć płoną nasze biblioteki, choć palą się szpitale – nie za lat pięćdziesiąt, nie za sto, lecz dziś Warszawa broniąca honoru Polski jest u szczytu swej wielkości i chwały".

Słuchacze 23 września 1939 roku mogli jeszcze usłyszeć powtarzane z poprzedniego dnia przemówienie ppłk. Wacława Lipińskiego. Szef propagandy Dowództwa Obrony Warszawy przygotowywał już codzienne wieczorne wystąpienie, ale jak się okazało, nie miał więcej możliwości przemawiania przed radiowym mikrofonem.

sa