17 maja 1928 roku był w historii Polskiego Radia dniem szczególnym. Rozgłośnia wileńska nadała wtedy pierwsze słuchowisko oryginalne, napisane specjalnie dla Polskiego Radia zatytułowane "Pogrzeb Kiejstuta". Autorem i reżyserem przedsięwzięcia był Witold Hulewicz.

95 lat Polskiego Radia. Zobacz serwis specjalny

Teatr wyobraźni

O roli, jaką odegrał Witold Hulewicz w historii Polskiego Radia i początkach słuchowisk mówiła Anna Stempniak w audycji z cyklu "Kulturalny wieczór z Jedynką", nadanej w czerwcu 2010 r. Gościem programu był dziennikarz, krytyk, poeta, wieloletni kierownik literacki Teatru Polskiego Radia – Wacław Tkaczuk.

– Akcja słuchowiska "Pogrzeb Kiejstuta" osnuta została na legendach litewskich – powiedział Wacław Tkaczuk. – Aktorzy grali w plenerze, rzeka, którą mogli usłyszeć słuchacze to był autentyczny plener wileński.

– Takie przedsięwzięcia były wtedy pionierskie, zwłaszcza że radio nie stosowało jeszcze tak szeroko transmisji jako środka przekazu wydarzeń realnych, a tutaj od razu trzeba było nadać kształt dziełu literackiemu – dodał gość programu.

W poszukiwaniu oryginału

Niestety do naszych czasów nie zachował się ani tekst autorski Witolda Hulewicza, ani to pierwsze słuchowisko. Wiadomo, że "Pogrzeb Kiejstuta" był trzykrotnie wznawiany. W roku 1929 dwukrotnie nadawała słuchowisko rozgłośnia PR w Wilnie i w roku 1935 miało ono swą premierę na antenie rozgłośni PR w Warszawie.

Okazało się, że ”Pogrzeb Kiejstuta” był tekstem poetyckim. – Dowiedziałem się tego z korespondencji rodziny Hulewiczów z Emilem Zegadłowiczem – mówił Wacław Tkaczuk. – Dla mnie ta informacja była szokiem, ponieważ miałem plany, aby zrekonstruować to słuchowisko, korzystając ze źródeł, z których korzystał Witold Hulewicz. Poematu za niego napisać jednak nie mogłem.

Witold Hulewicz - wielki miłośnik słowa

Słuchowisko się nie zachowało, ale zachował się głos Witolda Hulewicza – jego rozmowa przeprowadzona w 1932 r. z pilotem, por. Franciszkiem Żwirko, po zwycięstwie w rajdzie europejskim.

– W tej chwili stanął przed naszym mikrofonem ten, którego nazwano najzupełniej słusznie najlepszym lotnikiem Europy, por. Franciszek Żwirko – mówił Hulewicz. – Na dźwięk tego nazwiska pręży się z dumą pierś każdego Polaka. Nazwisko to z entuzjazmem powtarza dziś każde dziecko polskie, a na całym świecie wymawiane jest z szacunkiem, niekiedy nawet z zazdrością.

O dokonaniach Witolda Hulewicza opowiadała również w audycji Justyna Berger-Kubiak.  
– Witold Hulewicz bardzo rozpropagował radio – stwierdziła.– Zapraszał do Rozgłośni Wileńskiej, nie tylko artystów, ale też naukowców, dziennikarzy. Urządzał tzw. środy literackie, na które zapraszał pisarzy. Był to człowiek niezwykle oddany radiu.

Magia Polskiego Radia

Dla Polskiego Radia w dwudziestoleciu międzywojennym pisali m.in.: Jarosław Iwaszkiewicz i Emil Zegadłowicz. W 1935 r. Jerzy Szaniawski napisał słuchowisko "Zegarek", które było realizowane przez 20 rozgłośni na całym świecie, nawet w Argentynie. Przez 14 lat, od uruchomienia Polskiego Radia, tj. od roku 1925 do 1 września 1939 zostało nadane w rozgłośniach Polskiego Radia ok. 2500 słuchowisk. Ostatnie ukazało się na antenie na kilka godzin przed wybuchem II wojny światowej, 31 sierpnia 1939 i nosiło tytuł "Larum w obozie".

Posłuchaj opowieści o wielkich twórcach teatru wyobraźni, posłuchaj dźwięków sprzed dziesiątków lat, zachowanych w Archiwum Polskiego Radia.

8 sierpnia 1944 została nadana pierwsza audycja powstańczej radiostacji "Błyskawica". Do walczących w powstaniu warszawiaków popłynęły pamiętne słowa, wypowiedziane przez Zbigniewa Świętochowskiego:

"Halo, tu mówi "Błyskawica"! Stacja nadawcza Armii Krajowej w Warszawie, na fali 32,8 oraz 52,1 m. Duch Warszawy jest wspaniały. Wspaniałe są kobiety Warszawy. Są wszędzie; na linii razem z żołnierzami lub jako sanitariuszki albo też łączniczki. Nawet dzieci ożywione są cudownym duchem męstwa. Pozdrawiamy wszystkich wolność miłujących ludzi świata! Żołnierzy Polski walczących we Włoszech i we Francji, polskich lotników i marynarzy".

Dlaczego "Błyskawica"?

Powstańczą działalność radiostacji "Błyskawica" przedstawiła Eliza Bojarska w audycji z cyklu "Historia Polskiego Radia", nadanej w 1995 roku.

- Dlaczego nasza radiostacja, radiostacja AK została nazwana "Błyskawicą"? - mówił Jan Georgica, komendant radiostacji. - Wydaje się, że była to nazwa nieco egzaltowana, taka młodzieńcza, tymczasem było to uznanie, był to hołd złożony naszej Marynarce Wojennej. Wzięliśmy tę nazwę od znanego powszechnie polskiego okrętu Błyskawica.

Minęło kilka dni, nim powstańcze radio zaczęło nadawać swój program. Pierwsza audycja z radiostacji Armii Krajowej została nadana 8 sierpnia 1944 roku.

- Radiostacja zaczęła powstawać na kilka miesięcy przed wybuchem powstania – powiedział historyk Grzegorz Mazur. - Tworzyli ją ludzie związani z Biurem Informacji i Propagandy AK. W tym Biurze powstał Wydział Propagandy. Na jego czele stanął Tadeusz Żenczykowski, który przed wojną był szefem propagandy Obozu Zjednoczenia Narodowego, posłem na Sejm z ramienia tej partii.

Kliknij w obrazek i wejdź na strony serwisu specjalnego:

Opóźniony start

Dlaczego radiostacja "Błyskawica" wystartowała z kilkudniowym opóźnieniem. O perypetiach związanych z jej uruchomieniem opowiadał w audycji Jan Georgica. Mówił o tym, jak trudno było w warunkach okupacyjnych zgromadzić tak duże ilości sprzętu, który początkowo był przechowywany w różnych skrytkach, rozrzuconych po mieście. O umówionej godzinie wszystko miało zostać dostarczone dwoma dorożkami na Stare Miasto.

- Na miejsce, w terminie dojechała tylko ta dorożka, którą ja jechałem – wspominał Georgica. - Druga dorożka wypełniona odbiornikami radiowymi i dużą ilością sprzętu, została skierowana ul. Królewską do Nowego Światu i tam utknęła. Tą dorożką jechała moja kuzynka, starsza, słaba kobieta. Wyładowała to wszystko na Nowym Świecie. Pod ogniem, bardzo ofiarnie dotarła na miejsce zbiórki.

- Ja nie przywiozłem ze sobą radiostacji – kontynuował swą opowieść komendant "Błyskawicy". - Było umówione z moimi dowódcami, że stację dostarczy mój zastępca, Stefan Chojnacki, ale on poległ w pierwszej godzinie powstania.

Nowe adresy

Początkowo siedziba powstańczej radiostacji mieściła się w budynku PKO (Pocztowa Kasa Oszczędności) przy ul. Jasnej 9. 25 sierpnia 1944 r. została przeniesiona do kawiarni "Adria", przy ul. Moniuszki 10. 4 września trafiła do byłej ambasady ZSRR, przy ul. Poznańskiej 15, a następnie do Biblioteki Publicznej, przy ul. Koszykowej 26. - Słyszalność była dobra, bo to była moc ok. 200 Watów – stwierdził Jan Georgica.

Kłopoty z uruchomieniem "Błyskawicy" wynikały również z tego, że aparatura radiostacji przyjechała z Częstochowy do Warszawy zawilgocona. Trzeba ją było jakoś osuszyć, brakowało niektórych części. Uzyskano je z niemieckiej radiostacji zdobytej przy ul. Kredytowej, inne znaleziono w gmachu Poczty Głównej i dopiero 7 sierpnia na dachu gmachu PKO przy ul. Jasnej 9 rozpięto antenę i następnego dnia rozpoczęto próbne nadawanie programu, a wieczorem została wyemitowana pierwsza audycja.

- BBC pokwitowała odbiór, stwierdzając dobrą słyszalność tego programu – powiedział Grzegorz Mazur.

Studio radiostacji powstańczej "Błyskawica". Wikimedia Commons/dp. Źr.: Stanisław Salmonowicz, "Polskie Państwo Podziemne", WSiP, 1994.

Zespół

Kierownikiem zespołu powstańczej radiostacji był Stanisław Zadrożny, zastępcą – Zofia Rutkowska, która objęła kierownictwo nad wykonaniem programu. Audycje w języku angielskim prowadzili Jan Nowak-Jeziorański i pilot RAF-u John Ward. Pracę spikerów podjęli: Zbigniew Świętochowski, Stefan Sojecki, Zbigniew Jasiński, Jeremi Przybora i Mieczysław Ubysz. Dzienniki i reportaże prowadził Jacek Wołowski.

- Powstańczy program był przede wszystkim nastawiony na zagranicę – mówił historyk radia, Maciej Kwiatkowski. – Chodziło o to, by w świat poszedł komunikat, że to nie bandy walczą w Warszawie, ale normalne odziały wojskowe, bo przecież propaganda niemiecka głosiła, że to są niepokoje, a potem twierdzono, że walczą bandy, które robią to wbrew ludności.

Komentarze Edmunda Osmańczyka

Na antenie emitowany był program "Dzień walki" - codzienny komentarz Edmunda Osmańczyka, który jako Jan Gor donosił co dzieje się w walczącej Warszawie. - Mam wszystkie te teksty w moim pamiętniku, którego nie ogłosiłem i jeszcze nieprędko ogłoszę - stwierdził po latach Osmańczyk. Pod datą 21 września 1944 zanotował: "Warszawa wciąż jeszcze walczy. Przez 52 dni wołamy o pomoc dla żołnierzy i dla ludności cywilnej. Pomoc wciąż niewystarczająca, a ofiar coraz więcej".

- Ja słuchałem audycji radiostacji Błyskawica codziennie – wspominał Maciej Kwiatkowski. – Ten tekst wrył mi się w pamięć. Przypominam sobie ten dzień, to był tekst, w którym pan Edmund Osmańczyk powiedział o śmierci swego dziecka.

Spiker Jeremi Przybora

Jeremi Przybora wracał pamięcią do dni spędzonych w studiu powstańczej rozgłośni: - Nie były to pomieszczenia w jakiś sposób izolowane czy zabezpieczane – opowiadał współautor późniejszego ”Kabaretu Starszych Panów”. – Po prostu było się spikerem i dyżurowało, to wszystko. Dowodził wtedy nami dyr. Edmund Rudnicki. Trudno mu było powiedzieć: przepraszam, ale źle na mnie działają te detonacje, więc ja bym chciał zrezygnować. Nie do pomyślenia było coś takiego – stwierdził Przybora.

Ostatni komunikat

4 października, gdy Powstanie dobiegło końca nadany został ostatni, tym razem 10-minutowy komunikat, tej radiostacji.

- Wyłamałem się z rozkazu wygaszenia radiostacji zaraz po podpisaniu kapitulacji – powiedział Jan Georgica. – Pracowaliśmy do 4 października, informując świat o tym, co się działo w Warszawie, o gehennie ludności stolicy, o bestialstwie Niemców, o ogromnych zniszczeniach miasta.

W 1917 roku został wcielony do niemieckiego wojska i skierowany do Flandrii. Po wojnie pisał i rysował w polityczno-satyrycznym piśmie "Kocynder", używając pseudonimu Karlik.

Rozgłośnia Polskiego Radia w Katowicach powstała w 1927 roku jako czwarta regionalna placówka w Polsce. Po raz pierwszy przy mikrofonie stanął 25 grudnia 1927. Od początku Stanisław Ligoń prowadził audycje w gwarze śląskiej. Słuchacze bardzo entuzjastycznie zareagowali na jego pomysł. Prowadził: "Bery i bojki", "Przy sobocie po robocie", "Co niedziela u Karlika brzmi pieśniczka, gro kapela".

Od 1934 roku aż do wybuchu II wojny światowej był dyrektorem katowickiej rozgłośni. Audycje, w których propagował śląski folklor były jednocześnie skierowane przeciwko hitlerowskiej propagandzie.

Na zdjęciu: Stanisław Ligoń (1.01.1936), aut. Sciptor, źr. "Sejm i Senat 1935-1940 IV kadencja" Warszawa 1936, Wikipedia/dp

- To on był przed wojną prekursorem czegoś, co dziś moglibyśmy nazwać społeczną akcją medialną, którą bym porównał do Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy Jurka Owsiaka - mówił Wiesław Rola, prezes Radia Katowice.

- On rzucił przed wojną hasło, żeby zbierać środki na Fundusz Obrony Narodowej w 1939 roku.

Co ciekawe Ligoń zbierał pieniądze na karabin maszynowy. - Ciekawostką jest to, że na karabin maszynowy uzbierał bardzo szybko, jak się potem okazało, uzbierał także na działo, potem było na czołg, a skończyło się na samolocie - zdradzał Wiesław Rola.

Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do Warszawy, stamtąd przez Lublin dotarł do Węgier, a następnie do Jugosławii. Tam do 1941 pracował w Komitecie ds. Uchodźców Polskich. Po wojnie wrócił do Radia Katowice, ale już na krótko.

Od 1977 roku Stanisław Ligoń jest patronem Radia Katowice.

mb

Architekt nowej siedziby NOSPR Tomasz Konior powiedział, że dla Krystiana Zimermana wizyta w budynku była dużym przeżyciem. – Rzeczywiście, miałem łzy w oczach, gdy po raz pierwszy wchodziłem do sali – wyznał pianista. – Nie mogłem uwierzyć, że udało mu się uniknąć wszystkich problemów, które obserwowaliśmy wspólnie w innych salach koncertowych, że tak mądrze wszystko rozwiązał i że zostało to zbudowane w takim tempie. Naprawdę fenomenalna historia – cieszył się.

Więcej o otwarciu nowej siedziby Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia >>>

Krystian Zimerman namówił Tomasza Koniora do odwiedzenia sal koncertowych w różnych miejscach na świecie, aby wypróbować ich akustykę. – Cenną rzeczą jest zobaczyć błędy innych po to, by nie zrobić ich samemu – powiedział muzyk ze śmiechem. – Miałem już jednak podobną historię w Los Angeles. Gdy Ernest Fleischmann dostał pieniądze na zbudowanie Walt Disney Concert Hall, pojechałem z nim na światowe tournée, by zobaczyć, jak wygląda akustyka innych sal – opowiadał.

Reportaż Piotra Wojciechowskiego o "dostrajaniu się" NOSPR do nowej siedziby >>>

Kwestią brzmienia takich przestrzeni pianista zajmuje się od wielu lat. Wspominał, że gdy zaczął jeździć z własnym instrumentem, zdał sobie sprawę, że wcale nie gra na fortepianie, tylko na sali koncertowej. – Sala jest jakby drugą częścią mojego instrumentu – mówił. – Nie rozumiałem tego, czemu fortepian nie we wszystkich salach brzmi dobrze. Wynająłem więc norweską firmę Norsonic, jeździłem z nią po europejskich salach, prosząc, by wykonywali dla mnie najróżniejsze pomiary – powiedział.

Wybitny krytyk architektury Joseph Rykwert ocenia nową siedzibę NOSPR >>>

Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy, którą z Krystianem Zimermanem przeprowadziła Ewa Niewiadomska z Polskiego Radia Katowice.

mc/mk

Konferencja „Polskie Radio podczas II wojny światowej” poświęcona była działalności Polskiego Radia zarówno w okupowanej Polsce, jak i poza jej granicami. Inicjatorem spotkania było Archiwum Polskiego Radia.

Przede wszystkim informować

Informacje, komunikaty, muzyka, tajne sygnały, szyfry – to wszystko nadawało Polskie Radio w czasie II wojny światowej. Dzięki pracy radiowców, Polacy pozostawali na bieżąco z tym, co dzieje się na froncie i na jakim etapie jest wojna. Polacy słuchali radia, mimo że okupant wprowadził taki zakaz.

– Polskie Radio było najnowocześniejszą metodą dotarcia z jednego punktu do wielu osób. Polska radiofonia w tamtym czasie nie odbiegała, jeśli chodzi o poziom technologiczny, od innych radiofonii na Zachodzie Europie. Nie mamy się czego wstydzić. Mieliśmy milion abonamentów – powiedział Waldemar Listowski, dyrektor Archiwum Polskiego Radia.

– Nadawane były komunikaty, muzyka podtrzymująca na duchu, informacje dla wojska i zakodowane informacje namiaru lotniczego dla polskich myśliwców – dodał.

PR24/Dominika Dziurosz-Serafinowicz