"Gaude Mater Polonia", czyli średniowieczna propaganda w praktyce

Hymn na cześć św. Stanisława to jedno z najwybitniejszych polskich średniowiecznych dzieł literackich. To też jedna z pierwszych pieśni o charakterze hymnu w dziejach Polski i... najlepiej zachowany rodzimy materiał propagandowy swoich czasów. 

Na wystawie będzie można zobaczyć dokumenty związane między innymi ze św. Stanisławem

Foto: wikimedia/domena publiczna

8 maja 1254 roku miało miejsce prawykonanie pieśni "Gaude Mater Polonia" ("Raduj się, matko Polsko"). Pieśń zaintonowana została przy okazji uroczystości kanonizacyjnych św. Stanisława ze Szczepanowa.

Posłuchaj

05:08 gaude mater.mp3 Audycja Magdaleny Maciejewskiej z cyklu "Droga do hymnu" poświęcona "Gaude Mater Polonia"

 

Potrzeba symbolu

Trudno pojąć znaczenie "Gaude Mater Polonia" bez przedstawienia historii Stanisława ze Szczepanowa i jej późniejszego wpływu na dzieje wczesnośredniowiecznej Polski. Św. Stanisław, biskup krakowski, zginął niemal dwa wieki przed premierowym wykonaniem "Raduj się Matko-Polsko" z rozkazu króla Bolesława Śmiałego.

Historycy do dziś spierają się o to, jakie było tło konfliktu między monarchą i hierarchą. Spór mógł być pokłosiem rywalizacji o inwestyturę, czyli przyznawanie godności i włości biskupich, który przetaczał się przez ówczesną Europę, mógł być też wynikiem zawiązania się antykrólewskiej opozycji wewnątrz państwa. Tak czy siak – spór skończył się dla biskupa tragicznie. Oskarżony o zdradę, został stracony przez żołnierzy króla.

Historia hymnu Polski - zobacz serwis specjalny

W przeciągu niespełna sześćdziesięciu lat od tego wydarzenia nastąpiło rozbicie dzielnicowe. W efekcie złamania postanowień testamentu księcia Bolesława Krzywoustego nastąpiło rozbicie Polski na kilka niezależnych księstw. Z biegiem lat dzielnice rozdrabniały się między kolejnych piastowskich potomków do tego stopnia, że w połowie XIII wieku niektóre z nich były niewiele większe od dzisiejszego powiatu.

Z biegiem lat wzrastała, szczególnie wśród możnych, świadomość skrajnego osłabienia piastowskich państewek względem sąsiadów i ograniczeń handlowych wynikających z rozbicia. To z kolei spowodowało narodziny myśli zjednoczeniowej. Żeby uruchomić proces zjednoczeniowy, który przypadnie w udziale najambitniejszym Piastom drugiej połowy XIII wieku – Henrykowi Probusowi, Przemysłowi II i w końcu Władysławowi Łokietkowi – potrzebny był symbol.

Budując wspólne mity, inne nacje mogły odnosić się do kanonizowanych dawnych monarchów. Tak robili Węgrzy z postacią św. Stefana. W Polsce żaden dotychczasowy władca nie został wyniesiony na ołtarze, a jedyną organizacją ponad podziałami dzielnicowymi był Kościół. Nic dziwnego, że to właśnie z biskupa-męczennika stołecznego Krakowa starano się uczynić symbol, który wspomoże dzieło zjednoczenia.

Zjednoczeniowy przekaz

Właśnie w takim kontekście rozpoczęły się starania o kanonizację Stanisława ze Szczepanowa. Proces został zainicjowany przez wysłanie do Rzymu żywotów św. Stanisława autorstwa dominikanina i kanonika krakowskiego Wincenty z Kielczy. W dziele zawarł m.in. historię cudownego zrośnięcia się ciała świętego, które porąbali wcześniej królewscy siepacze. W hagiografii Wincenty rozwija tę anegdotę do rangi symbolu rozbicia dzielnicowego i ponownego zrośnięcia się Polski podzielonej między dzielnicowych książąt.

Tę cudowną historię Wincenty zawarł również w drugim dziele, którego był autorem, czyli właśnie w napisanym po łacinie hymnie "Gaude Mater Polonia". Skomponowana na melodię chorału gregoriańskiego "Oh salutaris Hostia" pieśń zawierała także odniesienia do stołecznej roli Krakowa. Najistotniejszy jest sam tytuł pieśni – "Raduj się Matko-Polsko" – który odnosi się do całości ziem państwa piastowskiego, nie zaś do poszczególnych jego dzielnic. Można "Gaude Mater Polonia" interpretować jako skrót żywotów św. Stanisława przygotowany dla świadków uroczystości kanonizacyjnych z wyraźnym podtekstem dotyczącym zjednoczenia Polski.

- Od tego czasu św. Stanisław stał się naczelnym patronem królestwa i w takim charakterze znalazł się także w późniejszym hymnie – Bogurodzicy – wyjaśniał Romuald Morawski.

bm