Historia

Izaak Babel. Czarodziej słów, kronikarz wojny, wróg Stalina

Ostatnia aktualizacja: 13.07.2024 05:45
"Dostrzegał to, czego inni nie dostrzegali, kiedy mówił, głos jego zadziwiał" - pisał o Izaaku Bablu jego przyjaciel Ilia Erenburg. Konstanty Paustowski po lekturze Bablowskiego "Króla" stwierdził: "wszystko, co ten człowiek napisze, nie będzie nigdy bezbarwne i mdłe". Ale wielki talent nie uchronił Izaaka Babla przed zbrodniczą machiną ZSRR. 
Grafika na podstawie fotografii Izaaka Babla wykonanych przez NKWD po aresztowaniu w 1939 roku
Grafika na podstawie fotografii Izaaka Babla wykonanych przez NKWD po aresztowaniu w 1939 rokuFoto: Wikimedia/domena publiczna

Rosyjski pisarz był autorem zaledwie kilkudziesięciu krótkich opowiadań i jednego dramatu, jednak na zawsze zapisał się w historii światowej literatury. Znany jest przede wszystkim z cyklu prozy "Opowiadania odeskie" i zbioru "Armia konna" opowiadającego o pochodzie wojsk Armii Czerwonej w głąb Polski w 1920 roku.

src=" //static.prsa.pl/18c6af74-3478-4b75-bc41-37b63c3bea80.file"

Odessa, czyli legenda

Urodził się w Odessie 13 lipca 1894 roku w rodzinie bogatego żydowskiego kupca. Choć większość dzieciństwa spędził w Mikołajowie, oddalonym o 90 kilometrów od Odessy, to właśnie miasto urodzenia stało się jednym z najważniejszych tematów jego pisarstwa.

W "Opowiadaniach odeskich", wydanym w 1931 roku zbiorze trzynastu krótkich próz, Babel snuje heroikomiczną sagę o życiu mieszkańców żydowskiej dzielnicy Odessy - osławionej Mołdawanki. Autor dzieli się w książce wspomnieniami z dzieciństwa, daje obraz obyczajów rodzinnego miasta, a także opowiada o na wpół legendarnych żydowskich bandytach z tej okolicy.


Posłuchaj
28:08 Dwójka-gotowe.mp3 Natalia Woroszylska opowiada o Odessie Izaaka Babla (PR, 21.07.2014)

 

Jednak gdy ukazywała się ta książka, autor miał za sobą już inny tom prozy, i to właśnie on najbardziej naraził go na nienawiść komunistycznej władzy.

Pod parasolem Gorkiego

W latach 1911-1915 Babel studiował w Wyższej Szkole Handlu i ekonomii w Kijowie. Potem wyjechał do Petersburga z zamiarem poświęcenia się pisarstwu. Gdy w 1916 roku udało mu się wydrukować dwa opowiadania w redagowanym przez Maksyma Gorkiego czasopiśmie "Letopis", wydawało się, że wszystko idzie zgodnie z planem. Czegoś jednak musiało mu brakować, skoro, jak sam wspomina w jednym z opowiadań, zwrócił się go Gorkiego o poradę, co ma zrobić, by zostać dobrym pisarzem. Sławny twórca powiedział mu: "idź między ludzi i nie zaczynaj pisać, póki ich nie poznasz".

Tak właśnie uczynił Babel. Pracował w Czeka jako tłumacz, w Ludowym Komisariacie Oświaty, w ekspedycjach żywnościowych, w odeskim gubernialnym komitecie partyjnym, był też reporterem gazet w Petersburgu i w Tyflisie. Najistotniejszą szkołą życia okazała się jednak wojna polsko-bolszewicka. Pisarz dołączył do I Armii Konnej, był korespondentem polowym "Czerwonego Kawalerzysty", gazety frontowej I Konnej Brygady Budionnego.

terror663.jpg
Wielki Terror w ZSRR. "Co minutę ginęła jedna osoba"

Owocem jego wojennym doświadczeń jest wydana w 1924 roku "Armia Konna", arcydzieło nowelistyki, literacki fresk o rewolucji i wojnie, a zarazem książka, która naraziła Babla na nieprzyjemności ze strony prominentów ZSRR. Sam Siemion Budionny nazwał autora "degeneratem od literatury". Pisarza oskarżono o szkalowanie bohaterów rewolucji, zbierały się nad nim czarne chmury, ale ratowało go wstawiennictwo Maksyma Gorkiego. 

Babel załatwił wyjazd za granicę całej swojej rodzinie, sam jednak został w Rosji, mimo że w Europie był pisarzem znanym i cenionym. W latach 30. pisał, ale bardzo niewiele publikował. Jego twórczość zbierała coraz bardziej niepochlebne opinie wśród partyjnych krytyków literackich. Po śmierci Maksyma Gorkiegow 1936 roku Babel powiedział Erenburgowi: "teraz koniec ze mną".

Jeden z milionów

W sowieckiej Rosji od kilku lat trwał "wielki terror". Jego zasadnicza część właściwie była już zakończona. Na rozkaz Stalina zamordowano lub represjonowano wszystkich tych, których dyktator postrzegał jako zagrożenie – w sumie co najmniej 20 milionów ludzi. Wśród nich znalazł się 45-letni autor "Armii Konnej".

16 maja 1939 roku został aresztowany przez NKWD. Oskarżono go o działalność trockistowską, członkostwo w organizacji terrorystycznej i szpiegostwo na rzecz Francji i Austrii. 26 stycznia 1940 roku, po trwającej dwadzieścia minut rozprawie bez obrońcy, skazano Izaaka Babla na karę śmierci. Wyrok wykonano nad ranem następnego dnia w podziemiach więzienia Butyrki.

Jak napisał Jerzy Pomianowski, zmarły w grudniu 2016 roku tłumacz wielu utworów rosyjskiego pisarza: "Winą Babla była jego sława, nie z urzędowego nadania, talent dany od Boga, a nie od ministra kultury, jego poczucie odpowiedzialności za każde słowo własne, tylko własne i zrozumienie, że doskonałości nie da się osiągnąć z nakazu".

Przypuszcza się, że zamordowanie pisarza miało związek z wcześniejszym procesem Nikołaja Jeżowa, szefa NKWD w czasie "wielkiego terroru", który w 1939 roku utracił zaufanie Stalina i sam niebawem miał zostać zabity. Izaak Babel miał romans z żoną Jeżowa, ten zaś w zemście mógł na przesłuchaniach oskarżyć prozaika o związki z trockistami.

Kropki jak sztylety

pap_20061109_0F6_Pomianowski.jpg
Jerzy Pomianowski. Telefony komórkowe, Sołżenicyn i Witkacy

Opowiadaniami Izaaka Babla zachwycali się najsłynniejsi pisarze świata - Mann, Canetti, Hemingway, Malraux - a także wybitni twórcy z Polski: Gustaw Herling-Grudziński, Adolf Rudnicki i Jerzy Pilch. Sam Babel powiedział pisarzowi Konstantinowi Paustowskiemu: "Stylem się to załatwia, stylem, szanowny Panie! Gotów jestem napisać opowiadanie o praniu bielizny i niewykluczone, że zabrzmi to jak proza Juliusza Cezara". I dodawał: "Żadne żelazo nie wchodzi w serce z tak mrożącą siłą, jak w porę postawiona kropka".

Jerzy Pomianowski we wstępie do "Utworów zebranych" Izaaka Babla napisał: "Wydawało się, że autor pozyskał rozgłos dzięki popularnym opowiadaniom, cudactwom języka albo i za paradne facecje, wysłuchane na przedmieściach swojego miasta. Tymczasem mamy zjawisko. Rzadkie słowa, mocne i zabawne w echu potrafią nam zachować łyk zachwytu dla światła i garść zgrozy nad cieniem ludzkim. To jedna z niewielu takich książek na świecie".


Posłuchaj
15:33 [ PR2]PR2 (mp3) 8 marzecspotkania po zmroku.mp3 Czego możemy nauczyć się od Izaaka Babla? O prozie rosyjskiego pisarza w audycji Anny Lisieckiej mówią Maciej Wojtyszko i Jerzy Pomianowski (PR, 8.03.2017)

 

Tłumacz Izaaka Babla opowiadał o pisarzu także w Polskim Radiu. W ocenie Jerzego Pomianowskiego bohaterowie rosyjskiego prozaika w krótkich zdaniach ujmują to, co dla innych byłoby materiałem na całą książkę. – Dla niego ważną rzeczą było znalezienie w każdym człowieku czegoś, co było rzeczą oryginalną i być może rozwijającą się ku ludzkiemu, prawdziwemu wymiarowi - mówił Pomianowski w nagraniu archiwalnym przypomnianym w audycji z 2017 roku.

mc

Czytaj także

Wielka feta na cześć Stalina

Ostatnia aktualizacja: 18.12.2013 07:00
Józef Stalin urodził się 18 grudnia 1878 roku. Posłuchaj, jak polscy towarzysze partyjni obchodzili 70. urodziny generalissimusa, jaki hołd składali człowiekowi, który miał na sumieniu miliony ludzkich istnień.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Michaił Bułhakow. "Nie dano mu rozwinąć skrzydeł"

Ostatnia aktualizacja: 10.03.2024 05:48
Sławę przyniosła mu powieść "Mistrz i Małgorzata". Bułhakow nie doczekał jednak uznania. – Nie dostał tego, co dla prawdziwego artysty jest bardzo ważne: odpowiedniej, stosownej porcji pochwał – mówił o nim krytyk literacki Jan Gondowicz.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Iwan Bunin - wielki wygnaniec rosyjskiej literatury

Ostatnia aktualizacja: 22.10.2020 05:40
150 lat temu, 22 października 1870 roku urodził się w Woroneżu wielki rosyjski poeta i prozaik, Iwan Bunin. W 1933 roku jako pierwszy Rosjanin otrzymał literacką Nagrodę Nobla.
rozwiń zwiń