Zbigniew Pronaszko - znany twórca polskiej awangardy

136 lat temu, 27 maja 1885 roku urodził się na Podolu jeden z najbardziej znanych polskich malarzy, rzeźbiarzy i scenografów XX wieku, Zbigniew Pronaszko. 

Autoportret Zbigniewa Pronaszki.

Foto: Forum

Przyszedł na świat w Derebczynie - niewielkiej wsi w połowie drogi między Lwowem a Odessą. Twórca początkowo należał do grupy Formistów, z początku zwanych Ekspresjonistami Polskimi, by później rozgościć się wśród twórców kierunku zwanego koloryzmem vel kapizmem... nazwa wzięła się od liter K.P. będących skrótem Komitetu Paryskiego, który pomagał studentom wyjeżdżającym na studia malarskie do Francji. Nurt ten był jednym z najpopularniejszych w Polsce, a awangardowy Zbigniew Pronaszko był jednym z jego najciekawszych przedstawicieli.

Choć trudno mówić o nim jako o studencie malarstwa w drugiej dekadzie XX wieku, a takich głównie skupiali Kapiści, dołączył do nich już jako ukształtowany artysta i uczynił to w pełni świadomie - dosłownie jakby chciał pokazać, że kolor był dla niego ważniejszy od konstrukcji. Dla tego Pronaszki, bo Zbigniew miał jeszcze brata, o trzy lata młodszego Andrzeja, również malarza polskiej awangardy dwudziestolecia międzywojennego, kolor decydował o nastroju dzieła i kształtował jego formę.

Pronaszko rozpoczął swoją artystyczną edukację w 1905 roku w Kijowie w Szkole Sztuk Pięknych. Był to jedynie, jak się zdaje, pretekst do przeniesienia się rok później na Wydział Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, którą ukończył w 1911 roku. Studiował pod okiem Teodora Axentowicza i Jacka Malczewskiego. Irena Kossowska na stronie "Culture.pl" pisze: "W okresie 1907-1911 odbył szereg podróży do Wiednia, Monachium, Paryża i Florencji, służących zarówno poznaniu sztuki dawnych mistrzów jak i przyswojeniu rozmaitych nurtów sztuki współczesnej".

Wybitny scenograf

Kolejnym etapem artystycznej biografii było założenie w 1917 roku, wspólnie z bratem i Tytusem Czyżewskim, awangardowej grupy pod nazwą Ekspresjoniści Polscy, przemianowanej w 1919 roku na Formistów. Zanim jednak Formiści doszli do głosu, Pronaszko jeszcze w 1914 roku ogłosił swoisty manifest nowej sztuki zatytułowany "Przed wielkim Jutrem". Te i inne wypowiedzi i artykuły drukowane w tamtych latach uczyniły z niego, szczególnie w artystycznym środowisku, teoretyka formizmu.

Irena Kossowska tak charakteryzuje jego sztukę tamtych lat: "Repertuar tematyczny jego malarstwa obejmował portrety, akty, sceny rodzajowe, rzadziej pejzaże. Uprawiał także rzeźbę; jego prace - w większości zniszczone podczas II wojny światowej - stanowiły jedno z największych osiągnięć rzeźby formistycznej. Wraz z bratem, Andrzejem, wprowadził także nowatorskie rozwiązania w dziedzinie scenografii; był autorem rewolucyjnych inscenizacji sztuk Stanisława Wyspiańskiego, Tadeusza Micińskiego i Stefana Żeromskiego".

Te nowe pomysły inscenizacyjne, w większości wynikające z faktu postrzegania scenografii jako jednego z konstytuujących elementów przedstawienia teatralnego, pchnęły go do szerszej współpracy z teatrami Warszawy. W 1919 roku rozpoczął współpracę z Juliuszem Osterwą w jego teatrze "Reduta". Natomiast w latach 1925-26, także jako scenograf pracował w Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego, również w Warszawie. Oba teatry były uznawane za silnie eksperymentalne, poszukujące nowych form wyrazu. Stąd malarskie scenografie Pronaszków, Andrzej też współpracował z Teatrem Bogusławskiego, jak żywo wpisywały się w awangardowy charakter inscenizacji. Co ciekawe, w tym drugim Teatrze, w owych latach prowadzonym przez niezwykle znanych i cenionych Leona Schillera oraz Aleksandra Zelwerowicza, współpracowali także Wilam Horzyca, Wincenty Drabik, Irena Solska czy Karol Adwentowicz.

Irena Kossowska dorzuca do tego okresu kilka ciekawych informacji: "W 1920 zaczął wykładać w Wolnej Szkole Malarstwa Ludwiki Mehofferowej w Krakowie. W 1923 objął stanowisko kierownika pracowni malarstwa monumentalnego na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Zaprojektował wileński pomnik Adama Mickiewicza, którego makieta została odsłonięta w 1924 roku". Zauważa też istotne zmiany techniki malarskiej: "W 1922 nastąpiła w malowanych przez Pronaszkę aktach zmiana w sposobie ujmowania kształtu: scalone na nowo figury modelek wydobywał subtelny kontur i walorowy modelunek, kolorystyka uległa rozjaśnieniu, kompozycja nabrała dekoracyjnych, linearnych wartości zaakcentowanych przez rytm fałdowania kap i kotar (Dwa akty z gitarą, ok. 1922; Akt na tle okna, 1922); w sposobie upozowania figur ożyły reminiscencje sztuki mistrzów renesansu".

Kolorysta w Krakowie

W latach 30. XX wieku, osiadły już w Krakowie Zbigniew Pronaszko, silnie osadzony w sztuce kolorystów, poświęca się malarstwu i rzeźbie. W całym swoim artystycznym życia starał się nie opuścić jakiejkolwiek znaczącej wystawy, na których prawie zawsze otrzymywał nagrody bądź wyróżnienia. Sztuka jego zauważana była i podziwiana, a wielu młodych twórców, wiele nowych ruchów artystycznych oczekiwało od niego wsparcia. Pronaszko nie zapominał także o teatrze... w 1933 roku był współzałożycielem znanego później awangardowego Teatru Artystów Cricot, działającego do 1938 w Krakowie, a w ostatnim roku przed wojną także w Warszawie.

Po wojnie Pronaszko został mianowany w 1945 profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a w latach 1949-51 pełnił funkcję rektora. Niestety większość jego dzieł, głównie rzeźb, została zniszczona w czasie wojny. Zbigniew Pronaszko zmarł w początkach lutego 1958 roku i pochowano go na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. 

PP