Historia

Łukasz Gołębiowski. Badacz polskiego ludu, jego zwyczajów i zabobonów

Ostatnia aktualizacja: 07.01.2024 05:40
Był jednym z pierwszych polskich etnografów, autorem prac o niekiedy zadziwiających sprawach. Dzięki lekturze jego dzieł czytelnik może się dowiedzieć choćby, że w niektórych regionach Rzeczpospolitej dawniej wierzono, że ogień wywołany uderzeniem pioruna należy gasić jedynie kozim mlekiem, a sny, w których pojawiają się słońce bądź pszczoły, ostrzegają przed nadchodzącym pożarem.
Łukasz Gołębiowski na litografii Jana Styfiego
Łukasz Gołębiowski na litografii Jana Styfiego Foto: Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa/Domena publiczna

Łukasz Gołębiowski zmarł 7 stycznia 1849 roku we wsi Kazimierówka, położonej na terenie obecnego województwa lubelskiego.

- Dorobek naukowy Gołębiowskiego był niezwykle inspirujący dla jego następców. Zygmunt Gloger na przykład w swojej "Encyklopedii staropolskiej" wielokrotnie się na niego powoływał. Tym bardziej więc dziwi to, że obecnie jest zapomniany - mówił dziennikarz Andrzej Wiktor Piotrowski na antenie Polskiego Radia. 

Posłuchaj
10:11 Łukasz gołębiowski i jego ubiory w polsce___pr iii 113733_tr_0-0_6a1b1e9b[00].mp3 Felieton Andrzeja Wiktora Piotrowskiego poświęcony życiu i twórczości etnografa Łukasza Gołębiowskiego. Audycja z cyklu "Nowości z lamusa". (PR, 14.06.1990) 

Czarownice, strzygi i "martwce"

Pracy naukowej Gołębiowski poświęcił się w latach 20. i 30 XIX wieku. Początkowo zajmował się głównie polską historiografią ("O dziejopisach Polski, ich duchu, zaletach i wadach" z 1826 roku), chętnie badał również historię Warszawy ("Opisanie historyczno-statystyczne miasta Warszawy" z 1826 roku). Ostatecznie jednak - pod wpływem romantyzmu i swojego przyjaciela poety Kazimierza Brodzińskiego - zainteresował się etnografią i historią obyczajów. Jego studia zaowocowały wydaniem prac: "Lud polski, jego zwyczaje i zabobony" (1830), "Ubiory w Polszcze od najdawniejszych czasów aż do chwil obecnych" (1830) oraz "Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach" (1831). 

Szczególnie godna uwagi jest pierwsza z wymienionych pozycji, w której autor scharakteryzował wygląd chłopów zamieszkujących ziemie polskie, a także opisał ich sposób życia, zwyczaje, zabobony oraz obrzędy świąteczne i rodzinne. 

W swojej pracy badacz poświęcił wiele miejsca zjawom i innym fantastycznym istotom często pojawiającym się w ówczesnych wierzeniach ludowych. 

I tak: strzygi dokuczały kobietom w ciąży, a także porywały "niepłaczliwe, piękne, tłuste dzieci", zastępując je tymi "krzykliwymi, chudymi i bladymi". Mory (zmory) mordowały zwierzęta gospodarskie, a także zakradały się do izb i dusiły "czerstwe dziewki i młodzieńców w czasie snu". Upiory zwane "martwcami" natomiast "jeździły na kiju" i wysysały krew młodym pannom. Jak pisze Gołębiowski, w chłopskich wierzeniach najczęściej jednak występowały czarownice. Istoty te zatruwały jedzenie, kołtuniły ludziom włosy, "z liści robiły myszy", a także kradły zboże, mąkę i okrasę. Miejscem ich spotkań była Łysa Góra (Góry Świętokrzyskie) - czarownice ze Żmudzi na biesiady przylatywały na miotłach, ruskie konno, natomiast litewskie na… łopatach.

Ówcześni musieli uważać również na wszelkiego rodzaju oszustów, którzy wykorzystywali rozpowszechnione zabobony oraz przesądy i czerpali z tego zyski – badacz wspomina między innymi o "wróżkach, wróżbitach, opętanych, cyganach i olejkarzach". 

Od bibliotekarza do powstańca

Łukasz Gołębiowski przyszedł na świat 13 października 1773 roku we wsi Pohost na Polesiu (obecnie są to tereny białoruskie) w średnio zamożnej rodzinie szlacheckiej. Jak mówił Andrzej Wiktor Piotrowski w swojej audycji z cyklu "Nowości z lamusa", po ukończeniu szkoły pijarów w pobliskim mieście Dąbrowica Gołębiowski wyjechał do Warszawy. Tam - dzięki wstawiennictwu swojego szkolnego kolegi Alojzego Felińskiego, późniejszego poety i dramaturga - otrzymał posadę w nowo powstałej bibliotece współzałożyciela warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Tadeusza Czackiego. 

- W roku 1792 pracodawca wysłał Gołębiowskiego do Szczekocin jako opiekuna ewakuowanej w związku z wojną polsko-rosyjską biblioteki. W mieście badacz spędził dwa lata - dodał Andrzej Wiktor Piotrowski. 

Tadeusz Kościuszko 1200.jpg
Tadeusz Kościuszko. 204. rocznica śmierci bohatera dwóch narodów

W pierwszych dniach powstania kościuszkowskiego 1794 roku Gołębiowski zaciągnął się do wojska i został włączony w szeregi 2 Regimentu Pieszego Koronnego. Brał udział między innymi, 6 czerwca, w bitwie pod Szczekocinami, gdzie został ranny. Niezdolnego do dalszej walki Gołębiowskiego odkomenderowano do kancelarii naczelnika Tadeusza Kościuszki.

Zobacz także: 

- Po upadku powstania Gołębiowski powrócił do biblioteki Czackiego, która mieściła się wówczas w Porycku na Wołyniu. Tam spędził kolejne dwadzieścia trzy lata - mówił Andrzej Wiktor Piotrowski na antenie Polskiego Radia. - Po śmierci Czackiego bibliotekę kupił książę Adam Kazimierz Czartoryski. Wozy zawiozły wtedy Gołębiowskiego wraz z rodziną i książkami do Puław - dodał.

POLONA powstanie listopadowe 1200.jpg
Powstanie listopadowe. Klęska na własne życzenie

Gdy w 1823 roku zmarł Czartoryski, badacz wyjechał do Warszawy i związał się z Towarzystwem Przyjaciół Nauk (TPN). Kilka lat później natomiast został profesorem literatury w nowo otwartym Instytucie Pedagogicznym. Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku Gołębiowski został zwolniony ze stanowiska sekretarza TPN-u za ukrywanie funduszy organizacji przed konfiskatą rządu carskiego. Osiadł wówczas w kolonii wiejskiej Kazimierówka (położonej na terenie obecnego województwa lubelskiego), gdzie spędził ostatnie lata życia - zmarł w styczniu 1849 roku. Przed śmiercią opublikował jeszcze trzytomowe dzieło "Dzieje Polski", w którym poruszył temat kultury materialnej oraz obyczajów szlachty, mieszczan i chłopów. W 1852 roku ukazały się drukiem wspomnienia etnografa - "Pamiętnik o życiu Łukasza Gołębiowskiego wydany przez jego syna".

jb

Podczas pracy korzystałam z książki "Pamiętnik o życiu Łukasza Gołębiowskiego wydany przez jego syna" (Warszawa, 1852) oraz z pracy Gołębiowskiego "Lud polski, jego zwyczaje i zabobony" (Warszawa, 1830)

Czytaj także

Oskar Kolberg. Kronikarz polskiego folkloru

Ostatnia aktualizacja: 22.02.2024 05:35
Poznaj sylwetkę człowieka, który całe życie poświęcił badaniom polskiego folkloru. Rodzimą kulturę ludową zawarł w monumentalnym dziele "Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Wacław Sieroszewski. Niepokorny Polak w krainie Jakutów

Ostatnia aktualizacja: 20.04.2023 05:35
78 lat temu zmarł Wacław Sieroszewski, pisarz, działacz niepodległościowy, etnograf, poseł i senator II RP.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Bronisław Piłsudski. Brat Marszałka na Dalekim Wschodzie

Ostatnia aktualizacja: 02.11.2023 05:45
- Na Sachalinie Bronisław Piłsudski jest znacznie bardziej znany niż w Polsce. Jest uważany za bohatera narodowego - mówił na antenie Polskiego Radia Józef Żytek. Dzięki działaniom Piłsudskiego wiemy, jak brzmiał język Ajnów.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Zygmunt Gloger. Badacz narodowej kultury

Ostatnia aktualizacja: 16.08.2023 05:35
"Obce rzeczy wiedzieć dobrze jest - swoje, obowiązek" - ta maksyma przyświecała jego niezwykle pracowitemu życiu. Zygmunt Gloger opatrzył nią swoje pomnikowe dzieło - "Encyklopedię staropolską".
rozwiń zwiń