Historia polskiego podziemia to nie tylko Armia Krajowa, to także, w tej samej skali ofiarności i bohaterstwa, działalność konspiracyjnych władz cywilnych i politycznych. O kolejnych dowódcach AK wiemy sporo, jednak niewiele wiemy o kolejnych Delegatach Rządu na Kraj, z których jeden zginął zamęczony przez Gestapo, a inny w niewyjaśnionych okolicznościach w więzieniu sowieckim.
Pierwszym Delegatem Rządu na Kraj był Cyryl Ratajski, drugim Jan Piekałkiewicz. Po jego aresztowaniu przez Gestapo na stanowisko Delegata mianowany został Jan Stanisław Jankowski. Miało to miejsce 19 lutego 1943 roku.
Jan Stanisław Jankowski urodził się w maju 1882 roku. Podczas I wojny światowej służył w Legionach Polskich. W międzywojennej Polsce był dwukrotnie ministrem pracy i opieki społecznej jako przedstawiciel Narodowej Partii Robotniczej. Po zamachu majowym 1926 roku znalazł się w opozycji. Przewodniczył na głośnym antysanacyjnym kongresie Centrolewu w Krakowie. Przed wybuchem II wojny światowej należał do Stronnictwa Pracy i z jego ramienia wszedł do cywilnej roboty podziemnej, na której czele wiosną roku 1943 stanął jako Delegat Rządu na Kraj.
Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny
Jankowski funkcję Delegata Rządu na Kraj sprawował do 1945 roku, w okresie największego natężenia podziemia wojennego, przygotowań do akcji "Burza" i Powstania Warszawskiego. Głosował za powstaniem i właściwie to on, razem z gen. Tadeuszem Borem-Komorowskim, przesądził o rozpoczęciu akcji zbrojnej, do niego należała decyzja polityczna.
- Chcieliśmy być wolni i wolność sobie zawdzięczać – mówił Jan Stanisław Jankowski o Powstaniu Warszawskim.
Słowa wypowiedziane przez Jana Stanisława Jankowskiego, Delegata Rządu na Kraj zawierają w sobie najważniejsze pragnienia i cel tych, którzy 1 sierpnia 1944 roku stanęli w stolicy do walki z niemieckim okupantem. Dziś umieszczone są nad drzwiami prowadzącymi do wnętrza Muzeum Powstania Warszawskiego.
38:15 40-lecie Powstania Warszawskiego_popr.mp3 Rozmowa Andrzeja Pomiana z Tadeuszem Chciukiem-Celtem na temat delegatów Rządu na Kraj w czasie wojny: Cyryla Ratajskiego, Jana Piekałkiewicza, Jana Stanisława Jankowskiego. Archiwalna audycja Rozgłośni Polskiej RWE (14.10.1984)
Tadeusz Chciuk-Celt w lipcu 1944 roku w raporcie dla premiera Stanisława Mikołajczyka pozytywnie oceniał trzeciego Delegata Rządu na Kraj: "jest to człowiek bardzo mocny, ogromnie pracowity, wielki indywidualista i może prawicowiec, ale w obecnej sytuacji nie wyobrażam sobie, aby można było znaleźć na to miejsce kogoś lepszego niż Jankowski".
Aresztowanie szesnastu
Wraz z innymi czołowymi działaczami Polskiego Państwa Podziemnego został zaproszony na spotkanie z marszałkiem Związku Radzieckiego Gieorgijem Żukowem, w celu "doprowadzenia do normalizacji stosunków między Armią Czerwoną i polskim podziemiem".
- Zarówno Jankowski, jak i Okulicki podejrzewali, że to może być podstęp, jednak uważali, że sytuacja jest tego rodzaju, że nie mogą odmówić Sowietom tego spotkania, a jeżeli odmówią, to Sowieci ogłoszą aliantom i całemu światu: "my wyciągamy rękę do Polskiego Podziemia, a oni tę rękę odrzucają" - mówił Stefan Korboński, ostatni Delegat Rządu Polskiego w Londynie na Kraj.
15:37 Rozmowa Andrzeja Pomiana ze Stefanem Korbońskim.mp3 Rozmowa Andrzeja Pomiana ze Stefanem Korbońskim - jednym z czołowych działaczy Podziemia wojennego - na temat Jana Stanisława Jankowskiego. Archiwalna audycja Rozgłośni Polskiej RWE (25.05.1986)
Wszelkie wcześniejsze obawy się potwierdziły i w marcu 1945 roku Jan Stanisław Jankowski wraz z innymi przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego został aresztowany przez NKWD i skazany na osiem lat więzienia w tzw. procesie moskiewskim, pod fałszywym zarzutem organizowania roboty dywersyjnej przeciwko Armii Czerwonej.
Jan Stanisław Jankowski miał być wypuszczony na wolność na wiosnę 1953 roku. Zmarł jednak 13 marca 1953 roku w więzieniu sowieckim w niewyjaśnionych okolicznościach.
mk
