5 września 1812 roku pod Borodino Wielka Armia Napoleona starła się z rosyjską, dowodzoną przez gen. Michaiła Kutuzowa. Zwycięstwo otworzyło francuskiemu cesarzowi drogę do Moskwy, ale jednocześnie stało się przyczyną późniejszej klęski.

Wojna z Rosją

Napoleon przystąpił do wojny z Rosją dopiero w momencie, kiedy dowiedział się, że istnieje rosyjski plan uderzenia na Europę Zachodnią, m.in. na Księstwo Warszawskie. "Jestem tu, aby raz na zawsze skończyć z tym barbarzyńskim kolosem Północy. Szpada została już dobyta. Trzeba ich zapędzić jak najdalej w ich lody, aby przez najbliższe 25 lat nie byli w stanie mieszać się w sprawy cywilizowanej Europy" - tak Napoleon argumentował swój atak na Rosję.

24 czerwca 1812 roku cesarz przekroczył Niemen i rozpoczął marsz na wschód; od Moskwy dzieliło go około 1000 km. Napoleon chciał jak najszybciej, jeszcze na terytorium Litwy, stoczyć walną bitwę z Rosjanami. Plany pokrzyżował mu dowódca armii rosyjskiej, feldmarszałek Michaił Kutuzow. Uznał on, że najlepszym sposobem pokonania armii Napoleona będzie tzw. "zasada spalonej ziemi" - polegała ona na nieustannym odwrocie i skutecznym unikaniu rozstrzygnięć wojennych.

Podobną taktykę w walce z Francuzami stosowali również dowódcy innych państw - Austrii i Prus. Nie mieli oni jednak w Europie takiej możliwości odwrotu co Kutuzow w Rosji, który mógł się cofać nawet do Uralu.

Borodino

Do walnego starcia doszło na przedpolach Moskwy, pod Borodino. Rosjanie byli do bitwy dobrze przygotowani. Głównodowodzący gen. Kutuzow wybrał dobre miejsce, podjął szereg dobrych decyzji, ale w samej walce nie miał szans. Mimo dużych strat, sięgających 60 tysięcy ludzi, udało mu się wycofać i uniknąć rozbicia wojsk. W starciu z Wielką Armią Napoleona był to sukces.

- Napoleonowi zabrakło konsekwencji, by armię rosyjską zniszczyć - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. - Zniszczenie armii rosyjskiej oznaczało koniec wojny. Pozostawienie niedobitków spowodowało, że uzupełnione rezerwami wojska zaczęły potem ścigać Francuzów podczas heroicznego, ale tragicznego odwrotu z Rosji.

Napoleon w Moskwie

14 września 1812, po prawie trzech miesiącach wyniszczającego marszu ku stolicy Rosji armia Bonapartego bez walki wkroczyła do Moskwy. Wkrótce po tym, w mieście wybuchły pożary; podpalacze działali z rozkazu moskiewskiego generała, gubernatora Fiodora Roztopczyna.

Mimo zajęcia Moskwy Napoleon zdawał sobie sprawę, że nie pokonał Rosji. Wielu historyków uważa, że to był olbrzymi błąd militarny cesarza. Spędził on ponad miesiąc w Moskwie, oczekując na reakcję cara Aleksandra I, na ofertę negocjacji pokojowych. Car znajdował się tymczasem w Sankt Petersburgu i nie miał zamiaru podejmować jakichkolwiek rozmów. To Rosjanie znaleźli się w lepszej sytuacji, ponieważ mimo dużych strat mieli lepsze szlaki zaopatrzeniowe.

Kiedy Bonaparte zorientował się, że jego plany nie mają szans na realizację, zadecydował o odwrocie. 19 października 1812 roku rozpoczął wycofywanie Wielkiej Armii trasą, którą wcześniej przeszła armia rosyjska - miejscowości były spalone i ogołocone z żywności. Tragiczne żniwo w czasie odwrotu zbierał mróz oraz wyniszczające choroby, które trapiły, nieprzygotowanych na tak surowe warunki klimatyczne, żołnierzy. Momentem zamykającym przegraną kampanię była zwycięska bitwa pod Berezyną. Francuzom udało się wymknąć Rosjanom.

Wyprawa Napoleona na Moskwę była początkiem końca jego dominacji w Europie. Z kampanii, która rozpoczęła się 24 czerwca 1812 roku, wróciło zaledwie 10 proc. żołnierzy Wielkiej Armii. Było to starcie o niesłychanej wadze, które na długo utrwaliło się w pamięci wielu pokoleń.

mk

1 marca 1815 roku Napoleon Bonaparte powrócił z wygnania na Elbie do Francji. 

Napoleon Bonaparte z 1200 żołnierzami wylądował na południu Francji. Po desancie wydał proklamację do armii: "Będąc na wygnaniu usłyszałem wasz głos i oto przybyłem pomimo przeszkód i niebezpieczeństw. Wasz generał, wyniesiony na tron z woli ludu i przez was ogłoszony cesarzem, znowu jest z wami. Przybywajcie pod jego rozkazy. Zedrzyjcie te przez naród wyklęte barwy, które od 25 lat łączyły wrogów Francji. Przypnijcie kolorową kokardę, wszak nosiliście ją w dniach wiekopomnej chwały".

Drogę do Paryża zagrodził Napoleonowi bohater wojny moskiewskiej i wierny sługa króla Ludwika XVIII - marszałek Michel Ney. Po nocnych rozmyślaniach i przy ogromnym entuzjazmie żołnierzy miał powiedzieć: "sprawa Burbonów stracona na zawsze" i natychmiast oddał się pod rozkazy Napoleona.

Ciekawą pamiątką panujących w tym czasie we Francji nastrojów są zachowane nagłówki prasowe, które brzmiały kolejno tak: "Potwór korsykański wylądował w zatoce Juan"; "Ludożerca idzie na Grenoble"; "Jego cesarska mość jest oczekiwany jutro w swym wiernym Paryżu".

Kiedy 20 marca 1815 Napoleon wkroczył do Paryża, przez 20 dni witano go jako zbawcę Francji. Jednak entuzjazm dla powracającego zbawcy okazał się słomianym zapałem. Rojaliści wygrywali, wykorzystywali niechęć mas do poboru i podatków oraz straszyli obcą inwazją. Zwolennikom cesarza z trudem udało się zebrać 130 tys. żołnierzy.

Waterloo - koniec Napoleona

18 czerwca 1815 pod Waterloo, niedaleko Brukseli, naprzeciw Francuzom stanęły wojska koalicji antynapoleońskiej (pruskie pod dowództwem feldmarszałka Gebharda von Blüchera i angielskie pod dowództwem księcia Arthura Wellingtona).

Prof. Jan Baszkiewicz w swojej historii Francji tak opisywał to, co nastąpiło później: "Atak na Wellingtona pod Waterloo był przeprowadzony fatalnie. W dodatku Blücherowi udało się zmylić Francuzów i dotrzeć na pole bitwy. Pod Waterloo zakończyła się ostatecznie kariera Napoleona".

Bitwa trwała od godzin przedpołudniowych do późnego wieczora. Siły militarne były wyrównane. Po stronie Cesarstwa Francuskiego walczyło 49 tysięcy piechoty i ponad 15 tysięcy kawalerii. Po stronie koalicji  antynapoleońskiej (Wielka Brytania, Królestwo Prus, Królestwo Zjednoczonych Niderlandów, Królestwo Hanoweru, Nassau i Królestwo Brunszwiku) – 50 tysięcy piechoty, ponad 12 tysięcy kawalerii.

Po całym dniu morderczych walk, kiedy zwycięstwo Francuzów było bliskie,  feldmarszałkowi Blücherowi udało się w decydującym momencie bitwy wesprzeć potężnymi siłami pruskimi Wellingtona. To przesądziło o ostatecznej klęsce Napoleona.
Po każdej stronie straty były tak samo wysokie – ponad 20 tysięcy zabitych i rannych.

– Wielka batalia pod Waterloo była ostatnią fazą napoleońskiego imperium. Napoleon swą ostatnią szansę przegrał jednak znacznie wcześniej, w bitwie narodów pod Lipskiem. Wtedy to wszystkie podbite narody wystąpiły przeciw cesarzowi – mówił historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Po klęsce pod Waterloo Napoleon bezskutecznie próbował wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Znalazł się wreszcie na pokładzie fregaty HMS "Bellerophon", która zawiozła go do Anglii. Tam jednak został aresztowany i wywieziony na wyspę Św. Heleny, gdzie przebywał do śmierci (5 maja 1821).

Kongres Wiedeński

O wiele mniej korzystny niż pierwszy okazał się dla Francji II pokój paryski podpisany po ostatecznej klęsce Napoleona. Francja straciła niektóre tereny, musiała zapłacić olbrzymią kontrybucję i zgodzić się na okupację swych głównych twierdz.

We wrześniu 1815 roku rozpoczął obrady Kongres Wiedeński, który miał uporządkować skomplikowane problemy dynastyczne, ustrojowe i graniczne w ponapoleońskiej Europie. Jego organizatorzy mieli nadzieję, że podjęte w Wiedniu decyzję stworzą podstawy trwałego pokoju na kontynencie.

– Za zasłoną pięknych deklaracji o sprawiedliwości i pokoju toczyła się jednak bezwzględna gra dyplomatyczna, w której stawką był układ sił w Europie – mówił na antenie Polskiego Radia historyk prof. Jarosław Czubaty.

Kongres był wydarzeniem nie tylko politycznym, ale także towarzyskim i kulturalnym. Do stolicy Austrii przybyli władcy z całej Europy bądź ich reprezentanci. W Wiedniu w tym czasie przebywało około 100 tys. cudzoziemców. Obrady toczyły się w atmosferze świątecznego festynu. Wśród nieustannych balów, zabaw i przedstawień teatralnych. "Kongres nie posuwa się, kongres tańczy" – głosił popularny bon mot.

Co by było gdyby...

Jak wyglądałaby Europa, gdyby to Napoleon odniósł zwycięstwo? To pytanie zadał swoim gościom dr Januszowi Osicy i prof. Pawłowi Wieczorkiewiczowi w audycji o tytule "Cała Europa napoleońska" redaktor Andrzej Sowa.

– Zwycięstwo pod Waterloo, a nawet pod Lipskiem byłoby zbyt późne, ale już zwycięstwo w Rosji zmieniłoby bieg historii – powiedział prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Czy zwycięstwo Napoleona było możliwe? Czy możliwe byłoby powstanie wielkiego państwa polskiego i zjednoczonej Europy?

Posłuchaj dyskusji historyków o przyczynach klęski Napoleona i możliwych scenariuszach w razie innego przebiegu wydarzeń w XIX wiecznej Europie.

mjm

9 marca 1796 roku Napoleon Bonaparte, przyszły cesarz Francji, poślubił Józefinę de Beauharnais. Świecka ceremonia zaślubin była skromna, przyjęcie weselne także. Pan młody zamiast w podróż poślubną, musiał się udać do swoich wojsk.

Ślub polityczny

Dopiero 8 lat później, w 1804 Napoleon i Józefina wzięli ślub kościelny.

Ceremonia kościelna była potrzebna Napoleonowi do koronacji na Cesarza Francuzów. Podczas uroczystości koronacyjnej Napoleon odebrał z rąk papieża koronę i sam założył ją sobie na głowę, po czym sam koronował Józefinę.

Napoleon koronuje Józefinę, obraz Jaquesa Louisa Davida, źr. Wikimedia Commons/dp

Kobieta po przejściach, mężczyzna z przeszłością

Napoleon i Józefina poznali się w 1795 roku. Ona miała 33 lata, on - 27. Dla obojga nie było to pierwsze uczucie: on był zaręczony, ona była rozwódką.

- Po ukończeniu pięcioletniej szkoły klasztornej przybyła z ojcem do Paryża. Tu, mając lat 16, poślubiła Alexandra de Beauharnais. Szczęścia w małżeństwie nie znalazła – słyszymy w audycji Zofii Rakowieckiej z cyklu "Sławne romanse". - W trzy lata po ślubie mąż zażądał rozwodu. Wymówił jej dom i wysłał do klasztoru na okres procesu rozwodowego. Józefina miała już wówczas dwoje dzieci: Eugeniusza i Hortensję.

Miłość nieidealna

Związek Napoleona i Józefiny był burzliwy. Małżonkowie byli o siebie chorobliwie zazdrośni. Niebezpodstawnie zresztą. Józefina wiodła hulaszczy tryb życia w swojej posiadłości - zamku Malmaison. Napoleon w trakcie kampanii podbijał nie tylko kolejne ziemie, ale i serca dam. Jedną z nich była polska hrabina Maria Walewska, z którą Cesarz Francuzów miał syna Aleksandra.

Dyplomatyczne rozstanie

Szczęście po koronacji nie trwało długo. Nad Francją zawisły czarne chmury: montowała się III koalicja antynapoleońska, kraj czekały kolejne wojny.

- Napoleon pragnął umocnić dynastię przez małżeństwo z córką panującego domu, tym bardziej, że Józefina nie dała mu potomstwa - wyjaśniała Zofia Rakowiecka w audycji z 1973 roku. - Tak doszło do rozwodu. Mimo, że Napoleon zachował do niej do końca wiele ciepłych uczuć.

Para cesarska wzięła rozwód 15 grudnia 1809. Napoleon wziął za żonę córkę cesarza austriackiego - Marię Ludwikę. Chciał sobie w ten sposób zapewnić sojusz z pokonanym monarchą.

Józefina zmarła w 1814 roku. Napoleona informacja o śmierci byłej żony zastała na wygnaniu na Elbie.

O burzliwym związku Napoleona i Józefiny posłuchaj w  audycji Zofii Rakowieckiej "Sławne romanse".

220 lat temu, 21 marca 1804, wszedł w życie Kodeks Napoleona. Była to rewolucja w myśli prawniczej XIX-wiecznej Europy, która w dużym stopniu wpłynęła na kształt prawa współczesnego.

Wolność, równość, braterstwo

Pomysł nowej kodyfikacji prawa cywilnego pojawił się już w pierwszych latach Rewolucji Francuskiej. Odrzucono wszystkie rozwiązania prawne doby absolutystycznej. Porzucono zasady prawa feudalnego, prawa rzymskiego i zwyczajowego prawa francuskiego. Nowe miały być sformułowane w zgodzie z hasłami o wolności i równości jednostek. Wyobrażano sobie kodeks jako zwarty podręcznik praktycznej moralności. Utopijny projekt nie dał się zrealizować, trzy kolejne projekty kodeksu odrzucono.

Kodeks Cywilny Francuzów

Dopiero 21 marca 1804 projekt, opracowany przez komisję powołaną przez Napoleona, stał się prawem obowiązującym jako Kodeks Cywilny Francuzów. Trzy lata później nazwę zmieniono na Kodeks Napoleona. - W ponad dwóch tysiącach artykułów, traktujących o osobach, majątkach i własności, zawarto całość przepisów z dziedziny prawa cywilnego – mówił na antenie PR prof. Stanisław Rusecki.

Liberalny kodeks zakładał minimalną ingerencję państwa w stosunki cywilno-prawne i regulowanie spraw z punktu widzenia możliwie nieskrępowanych interesów jednostki. Wszystko z zachowaniem naczelnej zasady prawa cywilnego – świętej i nienaruszalnej własności prywatnej. Kodeks Napoleona wykształcił m.in. podstawę odpowiedzialności cywilnej za popełnione czyny, na które powołuje się m.in. obecnie obowiązujący w Polsce Kodeks cywilny. 

Wprowadzono formalną równość wobec prawa, bez względu na pochodzenie społeczne i przynależność klasową, choć nie respektowano jej z punktu podziału na płeć. Jedną z myśli przewodnich Kodeksu Napoleona było utrzymanie starych, paternalistycznych stosunków w rodzinie.

Księstwo Warszawskie

Napoleon wyznawał pogląd, że prawo cywilne jest czynnikiem najbardziej integrującym poszczególne narody. Dlatego w każdym państwie, wchodzącym w skład Cesarstwa Francuskiego wprowadzono Kodeks Napoleona.

W Księstwie Warszawskim wzbudził on wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Polacy obawiali się laickich założeń kodeksu, przede wszystkim o przekształceniu małżeństwa w umowę prywatno-prawną, co było nie do przyjęcia dla katolickiej społeczności księstwa. Poza tym kodeks dał chłopom wolność osobistą, ale nie rozstrzygał prawa własności ziemi, którą uprawiali.

Księstwo Warszawskie przetrwało niespełna dziesięć lat, ale prawne dziedzictwo Napoleona było obecne na ziemiach polskich - z pewnymi zmianami - aż do zakończenia II wojny światowej.

Fundament prawa cywilnego

Kodeks Cywilny Napoleona wywarł ogromny wpływ na myśl prawniczą zarówno XIX, jak i XX stulecia. Na jego rozwiązaniach wzorowały się prawo belgijskie, niemieckie, polskie, portugalskie, czy rumuńskie. Wywarł też wpływ na wiele krajów Ameryki Łacińskiej, niektóre stany USA i kanadyjski Quebec. Co więcej jego elementy można odnaleźć na terenie wszystkich byłych kolonii francuskich w Afryce i Azji.

Prawnicy zwracają również uwagę na styl, w jakim spisany został Kodeks Napoleona. Podkreśla się jego godną naśladowania prostotę i precyzyjność.

Była to tylko jedna z wielu kodyfikacji, wydanych we Francji epoki cesarstwa. W czasach Napoleona powstał także kodeks postępowania cywilnego, kodeks handlowy, kodeks postępowania karnego i kodeks karny francuski. - Powstał wzór, który naśladowały właściwie wszystkie państwa burżuazyjne w XIX i XX wieku – mówił historyk prawa.

Posłuchaj audycji o rewolucji w myśli prawniczej XIX-wiecznej Europy.

mjm/th

Laki. Islandzki wulkan, który zmienił historię Europy

W teorii chaosu istnieje zjawisko zwane efektem motyla, opisujące wysoką wrażliwość rezultatu jakiegoś procesu na najdrobniejsze zmiany warunków początkowych. Popularną ilustracją tego zjawiska jest metaforyczna opowieść o motylu, który poruszył powietrze trzepotem skrzydeł, uruchamiając tym samym ciąg zdarzeń skutkujących tornadem, jakie rozpętało się kilka tygodni później po drugiej stronie kuli ziemskiej.

Jednym z motyli, które stały się przeznaczeniem Napoleona, był indonezyjski wulkan. Nazywał się Tambora i od 1812 roku powoli budził się ze snu. W początku kwietnia 1815 roku eksplodował. Była to największa erupcja wulkanu w czasach historycznych, a z jej skutkami musiał się zmierzyć cały świat. W 2018 roku dr Matthew J. Genge, naukowiec z Imperial College London, postawił na łamach czasopisma "Geology" tezę, że kwietniowy wybuch mógł także zmienić losy bitwy pod Waterloo.

Burze, armaty, fatalne decyzje

Zwycięstwo pod Waterloo nic by Napoleonowi nie dało

"Gdyby w nocy z 17 na 18 czerwca 1815 roku nie spadł deszcz, przyszłość Europy wyglądałaby inaczej. Parę kropli dżdżu zaważyło na losach Napoleona. Opatrzność potrzebowała trochę deszczu, by Waterloo stało się epilogiem Austerlitz; wystarczyło jednej chmury przeciągającej po niebie wbrew zwyczajom tej pory roku, by runął świat" – pisał Victor Hugo w "Nędznikach".

Historycy od dawna wiedzieli, jak ważną rolę odegrała pogoda w dniach poprzedzających bitwę. Hugo z pewnością wyolbrzymił wpływ deszczu, ale nie był on całkiem bez znaczenia. Padało zarówno 16, jak i 17 czerwca, a następnie przez całą noc. Rankiem 18 czerwca deszczu już nie było, ziemia była jednak tak nasiąknięta wodą, że Napoleon wolał wstrzymać atak na wojska Wellingtona do czasu, aż grunt nieco wyschnie, "by artyleria mogła się swobodnie poruszać" (Hugo).

Właśnie ta zwłoka miała doprowadzić do jego klęski. Zbyt późno rozpoczęta bitwa pozwoliła sprzymierzonym z Anglikami wojskom pruskim dotrzeć pod Waterloo i rozgromić Francuzów. Spekuluje się, że gdyby Napoleon dał sygnał do ataku o poranku (jak zresztą wcześniej planował), losy starcia, a po nim losy Europy mogłyby wyglądać zupełnie inaczej. Przecież na chwilę przed przybyciem Prusaków cesarz już zwyciężał. Zabrakło niewiele czasu.

Na podstawie licznych dokumentów z epoki można dość dokładnie odtworzyć pogodę z tamtych dni. Takiego deszczu "najstarsi żołnierze nie widzieli". Pomimo strug wody i porywów wiatru panował nieznośny upał, nawet w nocy. Wilgoć w powietrzu utrudniała oddychanie. W zapisach pojawia się także wspomnienie gwałtownych burz. Dwa dni przed Waterloo, w zwycięskiej dla Napoleona bitwie pod Ligny, potężne grzmoty mieszały się z hukiem armat, co zapamiętało wielu świadków.

Elektryczne chmury nad Europą

Dr Matthew J. Genge ocenił, że na te wszystkie zjawiska pogodowe znaczący wpływ mogła mieć chmura wulkanicznego pyłu. Analizując dane i świadectwa dotyczące erupcji dwóch innych wulkanów - indonezyjskiego Krakatau w 1883 roku oraz filipińskiego Pinatubo w 1991 roku - naukowiec doszedł do wniosku, że pył wyrzucany przez krater podczas wybuchu dociera do znacznie wyższych warstw atmosfery, niż wcześniej sądzono.

Napoleon Bonaparte – wielki mały człowiek

Jak pokazały doświadczenia zespołu dra Genge'a, pył z Tambory mógł unieść się nawet na wysokość 100 kilometrów, docierając do jonosfery. Znalazłszy się tam, naładowane elektrycznie cząsteczki wulkanicznych gazów mogły wpływać na formowanie się chmur, również burzowych. Potężna erupcja Tambory wyniosła w atmosferę mnóstwo pyłu, który w kolejnych miesiącach powoli rozprzestrzeniał się po całej Ziemi. Latem 1815 roku wulkaniczna chmura znalazła się nad Europą. I to ona mogła spowodować ulewę nad Waterloo i pośrednio wpłynąć na porażkę Napoleona.

Kwestia politycznych skutków katastrof naturalnych jest dyskusyjna, zwłaszcza wtedy, gdy mowa o tak odległych w czasie wydarzeniach przy jednoczesnym braku naukowo przeprowadzonych pomiarów. Trudno dziś jednoznacznie stwierdzić, czy w istocie deszcz stał się jedną z sił na polu bitwy, tym trudniej orzec, że deszcz ten narodził się wskutek erupcji odległego wulkanu. Nie można przecież wykluczyć, że to zupełnie inny motyl zatrzepotał skrzydełkami. Ale akurat nikt go nie zauważył.

***

mc

100 dni Napoleona

W kwietniu 1814 roku francuski Senat ogłosił detronizację Napoleona Bonaparte. Nowym władcą państwa został Ludwik XVIII Burbon - brat ściętego kilkanaście lat wcześniej Ludwika XVI. Upadek autorytetu cesarza Francuzów wiązał się z porażkami, jakie jego wojsko odnosiło od dłuższego czasu w starciach z koalicją antynapoleońską - mowa tu między innymi o rozegranej w październiku 1813 roku bitwie pod Lipskiem, w której zginął książę Józef Poniatowski. 

Napoleon - przez swoich żołnierzy nazywany "małym kapralem" - został wysłany na leżącą na Morzu Śródziemnym wyspę Elbę. Tymczasem w maju 1814 roku Francja podpisała z koalicją traktat, zwany I pokojem paryskim. Wielu ówczesnym wydawało się, że w Europie od tej pory zapanuje ład i porządek. Szybko jednak okazało się, że są to płonne nadzieje.

Już od początku swojego panowania Ludwik XVIII dążył do wzmocnienia władzy królewskiej i przywrócenia stanu sprzed rewolucji francuskiej. Jednym z przejawów takiej polityki było nadanie 4 czerwca 1814 roku Karty Konstytucyjnej, która wprowadziła w państwie monarchię konstytucyjną z rządem odpowiedzialnym przed królem, a nie - jak dotąd - przed parlamentem. Ponadto przywrócono wysoki cenzus majątkowy, przez co przedstawiciele między innymi stanu trzeciego stracili możliwość decydowania o tym, co się dzieje w państwie. 

Polityka Ludwika XVIII wzbudziła niepokój we francuskim społeczeństwie obawiającym się powrotu znienawidzonej monarchii absolutnej. Ludzie coraz częściej zaczęli domagać się powrotu Napoleona.

Gdy wieści o sytuacji panującej w państwie dotarły do cesarza Francuzów, 26 lutego 1815 roku postanowił on zbiec z wyspy. Ucieczka zakończyła się sukcesem i 1 marca Napoleon wylądował - wraz z oddziałami liczącymi blisko 800 ludzi - na Riwierze Francuskiej, a następnie rozpoczął marsz w kierunku Paryża. 

W ten sposób rozpoczął się okres, który w historiografii określany jest mianem "stu dni Napoleona". Czas, gdy Bonaparte z wygnańca ponownie stał się cesarzem Francuzów. 

Ostateczna klęska Napoleona

Państwa ościenne z niepokojem patrzyły na to, co się dzieje we Francji. Szczególnie że dyktatorowi bez problemu udało się zająć Paryż. 25 marca 1815 roku została zawiązana ostatnia już, VII koalicja antyfrancuska, a Europę ogarnęła kolejna wojna.

Początkowo inicjatywa militarna należała do Napoleona, który w czerwcu przerzucił swoje oddziały na tereny Niderlandów i tam zaatakował brytyjską armię księcia Wellingtona. Cesarzowi udało się wygrać pierwsze walki - między innymi pod Quatre Bras i pod Genappe.

Ostateczne starcie odbyło się 18 czerwca 1815 roku pod Waterloo. Przygotowania do walki rozpoczęły się nad ranem, mimo niekorzystnych warunków atmosferycznych - ziemia była śliska i błotnista, ponieważ przez całą noc padał ulewny deszcz. 

Około godziny 11.30 Napoleon wydał rozkaz ostrzelania pozycji brytyjskich. 

- W ciągu następnych  kilku godzin mamy do czynienia z falowymi, ale dość brutalnymi i niezbyt wyszukanymi atakami czołowymi Francuzów w newralgiczne punkty angielskie. Tylko że te ataki nie przynoszą efektów - mówił historyk prof. Jarosław Czubaty w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". 

Francuzi nie byli w stanie przełamać brytyjskiej obrony. Jak tłumaczył prof. Jarosław Czubaty na antenie Polskiego Radia, gen. Wellington świetnie wykorzystał atuty terenu, dostępne mu zabudowania. Ponadto nie szafował krwią swoich żołnierzy - podejmował ostrożne i przemyślane decyzje. 18 czerwca pod Waterloo okazało się, że to wystarczy, aby pokonać przeciwnika. 

Francuskie szanse na zwycięstwo zostały zupełnie pogrzebane wieczorem, gdy na pomoc Wielkiej Brytanii przybyły liczące blisko 60 tysięcy żołnierzy oddziały pruskie feldmarszałka Gebharda Blüchera. Gdy około godziny 21 armia koalicji zaatakowała wojsko Napoleona, stało się jasne, że Bonaparte nie jest w stanie wygrać tego starcia. W jego obozie zapanowała panika - jednym z nielicznych, które pozostały na polu walki, był batalion gwardii Pierre’a Cambronne’a. Według niektórych źródeł ich dowódca na wezwanie Brytyjczyków do poddania się odpowiedział: "La garde meurt, mais elle ne se rend pas (fran: "Gwardia umiera, ale nie poddaje się"). Tak też się stało - chwilę później oddział został zdziesiątkowany.

Bitwa zakończyła się sromotną klęską Napoleona, który w wyniku działań wojennych stracił ponad połowę wystawionej armii - 22 tysiące żołnierzy zostało zabitych bądź rannych, a 8 tysięcy dostało się do niewoli. Warto podkreślić, że po stronie francuskiej walczyli również Polacy - łącznie 225 osób. Ich dowódcą był Paweł Jerzmanowski, który wcześniej przebywał z Napoleonem na Elbie.

Koalicja wystawiła łącznie ponad 120 tysięcy żołnierzy. Ich straty w porównaniu z armią Bonapartego były niewielkie - zostało rannych bądź zginęło blisko 22 tysięcy osób. 

Po klęsce pod Waterloo Napoleon po raz kolejny abdykował. Bezskutecznie szukał możliwości wyjazdu do Stanów Zjednoczonych. Znalazł się wreszcie na pokładzie fregaty, która zawiozła do go do Anglii. Wtedy został aresztowany i wywieziony na Wyspę Świętej Heleny, gdzie przebywał do swojej śmierci w 1821 roku. 

jb/jp

Klęska Wielkiej Armii Napoleona w Rosji zmieniła układ sił politycznych w Europie. Napoleon był osłabiony jak nigdy dotąd. Jego niepowstrzymana dotąd armia stopniała z 400 tys. ludzi do zaledwie 40 tys. W ślad za nimi szły wojska imperium rosyjskiego, wkraczając na teren Księstwa Warszawskiego i Prus.

Pyrrusowe zwycięstwo Napoleona Bonaparte

- Prusy, dotychczasowy sojusznik Napoleona, zawarły sojusz z Rosją w marcu 1813 roku. Wojska napoleońskie, wśród których znajdowały się jeszcze kontyngenty niemieckich sojuszników i około 30 tys. Polaków, zostały wyparte za linię Łaby – mówił prof. Jarosław Czubaty w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika dwóch tysiącleci".

Ale Mały Kapral nie powiedział jeszcze ostatniego słowa. W kwietniu zdołał zreorganizować armię i odnieść nad Rosjanami zwycięstwo pod Lützen i Budziszynem. Dzięki temu udało się Bonapartemu doprowadzić do podpisania zawieszenia broni w czerwcu.

VI koalicja

- Wypełniły je gorączkowe zbrojenia obu stron i wytężone negocjacje. Kluczowa rolę odegrać miała postawa Austrii, związanej z Napoleonem sojuszem i więzami dynastycznymi, ale jednocześnie niechętnej francuskiej hegemonii i wzrostowi wpływów Rosji. Ostatecznie w Wiedniu przeważyło przekonanie, że większe korzyści przyniesie Austrii udział w wojnie przeciwko cesarzowi Francuzów – wskazywał historyk. 

Tak doszło do zawiązania szóstej już koalicji antynapoleońskiej. W jej skład, poza Rosją, Prusami i Austrią, weszła Anglia i Szwecja. Siły sprzymierzonych wystawiły przeciwko Napoleonowi półmilionową armię.

Napoleon dysponował 250 tys. żołnierzy. Po części była to armia złożona ze świeżo zmobilizowanych rekrutów, którzy wojaczki uczyć mieli się dopiero w starciu z silniejszym przeciwnikiem.

Bitwa narodów

Obie strony dążyły do rozstrzygającej bitwy. Napoleon potrzebował przełamującego zwycięstwa, koalicjanci – pewni swojej przewagi – zamierzali okrążyć siły Bonapartego i odciąć jego armię od Francji, by zapobiec napływowi rekrutów i zmusić go do kapitulacji jeszcze na terenie Niemiec.

O miejscu bitwy zdecydowali po części Bawarczycy, którzy przeszli na stronę koalicji antyfrancuskiej. Cesarz musiał przesunąć swoje siły na północ. Na miejsce obrony wybrał Lipsk. Wybór wydawał się znakomity. Miasto było obwarowane. Za plecami Napoleon miał rzekę Elsterę, która skracała front o 180 stopni. Gęsta sieć rzeczek i cieków otaczających miasto stanowiła zaporę utrudniającą atakującym manewrowanie. Lipsk miał tylko jedną, ale jak się okazało, znaczącą wadę – posiadał tylko jedną drogę odwrotu, most w Lindenau.

W toku bitwy Napoleona zdradzali, przechodząc na stronę nieprzyjaciela, kolejni sojusznicy: Badeńczycy, Wirtemberczycy i Sasi. Haniebna postawa dotychczasowych sprzymierzeńców spowodowała załamanie się francuskiego planu obrony.

- W tych warunkach nie było mowy o finezyjnych napoleońskich manewrach. Nieustanny nacisk dwukrotnie liczniejszych wojsk przeciwników zmusił Napoleona do opuszczenia miasta – dodawał gość audycji. 

Most w Lindenau stanowił ostatnią, desperacką drogę odwrotu. Chwilę po tym, jak przekroczył go sam Bonaparte, przeprawa została wysadzona w powietrze. Po drugiej stronie pozostali już tylko Polacy.

Napoleon i książę Józef Poniatowski pod Lipskiem. Obraz Januarego Suchodolskiego. Fot.: Wikimedia Commons/dp

Śmierć Poniatowskiego

To oni, pod wodzą mianowanego w pierwszym dniu bitwy marszałkiem Francji księcia Józefa Poniatowskiego, jako jedyni pozostawali po stronie francuskiej pod koniec starcia.

- Pół roku przed bitwą, reorganizując resztki wojsk polskich w Krakowie, Poniatowski odrzucił propozycję pozostania w kraju i zdania się na dobrą wolę cara Aleksandra. Wyruszył do Saksonii i wziął udział w kampanii 1813 roku. Dla pokoleń Polaków książę Józef stał się symbolem żołnierskiego honoru nakazującego nie opuszczać sojusznika w trudnej chwili. Warto jednak zwrócić uwagę, że - obok względów honorowych – na decyzję księcia wpływ miały również rachuby polityczne - wyjaśniał prof. Jarosław Czubaty na antenie Polskiego Radia - Aleksander I, żądając od Polaków wycofania się z walki, nie dawał im żadnych gwarancji politycznych. Napoleon nadal pozostawał tym, który uczynił dla Polaków najwięcej. Decyzja Poniatowskiego była zatem w równej mierze gestem honorowym, co desperacką próbą szukania u boku Napoleona ostatniej szansy dla sprawy polskiej.   

Książę Józef Poniatowski - symbol żołnierskiego męstwa i honoru

Polscy żołnierze złożyli wstrząsającą daninę krwi – spośród 20 tys. poległych po stronie napoleońskiej (poległych, rannych i tych, którzy zdezerterowali było po stronie Bonapartego w sumie 70 tys.), połowę stanowili podkomendni księcia Poniatowskiego. On sam zginął w nurtach Elstery, kilkakrotnie rażony kulami, osłaniając ze swoimi wojskami odwrót armii napoleońskiej.

Armii, z której nie zostało prawie nic. Z zaledwie 50 tys. żołnierzy Napoleon zmuszony został do wycofania się za Ren. Na początku 1814 roku geniusz wojny zdołał zadać jeszcze kilka bolesnych ciosów armii sprzymierzonych, ale żaden z nich nie okazał się decydujący. Gdy pod koniec marca 1814 roku koalicjanci wkroczyli do Paryża, Napoleonowi nie pozostało nic innego, jak abdykować.

bm

Czy Bonaparte był paneuropejskim wizjonerem, któremu udało się na początku XIX wieku wprowadzić swój system w znacznej części Europy? - pytała Hanna Maria Giza w audycji z cyklu "Klub Ludzi Ciekawych Wszystkiego".

Potęga Francji

W wyniku podbojów i aneksji, Francja w roku 1812 powiększyła swe terytorium do 750 tys. km kw., mając 44 mln mieszkańców. Przyłączone do niej zostały Belgia oraz Holandia, prowincje niemieckie nad Morzem Północnym, prowincja Ilirijska na Bałkanach, a także znaczna część terenów włoskich wzdłuż zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego, z Rzymem włącznie. W bezpośredniej zależności od Francji znajdowały się królestwa Hiszpanii i Włoch, niemiecki Związek Reński, szwajcarska Republika Helwecka i Księstwo Warszawskie.

Chłopiec z Korsyki

Tę potęgę Francja zbudowała pod rządami jednego człowieka, którego żołnierze nazywali "małym kapralem".

Chłopiec z Korsyki, zapalony matematyk, oficer artylerii, najmłodszy generał francuskiej armii, twórca znakomitego kodeksu, niezłomny wódz, architekt Europy, niespełniony mąż stanu, a wreszcie cesarz. Jaka była prawdziwa natura tego skrytego człowieka i co pozwoliło mu osiągnąć tak wiele w tak młodym wieku? – pytała Hanna Maria Giza.

Geniusz militarny

- Dla wielu był geniuszem, ojcem narodu, dla innych synonimem despoty i agresora – mówił gość programu, prof. Jarosław Czubaty z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. - Dysponował ogromną potęgą, zapleczem w postaci Francji i armii. W dużym stopniu kreował własną legendę.

Począwszy od 1798 roku, błyskotliwie wygrywał kolejne kampanie militarne. – Trzeba pamiętać o tym, jak to robił – komentował gość audycji. – On miał zupełnie inną filozofię toczenia wojny. Uważał, że przeciwnika należy zniszczyć i nałożyć mu swoje warunki. Wyznawał zasadę, że pokonany nic nie zbiera ze stołu i to robiło wrażenie.

Wyprawa do Egiptu

W wyprawie egipskiej, która doszła do skutku w maju 1798 roku, wzięło udział ok. 38 tys. marynarzy i żołnierzy oraz 175 uczonych i artystów, którzy mieli badać historię i kulturę Egiptu. Czy to było na porządku dziennym? – pytała autorka programu. - Zdecydowanie nie – słyszymy w komentarzu. – Trzeba pamiętać o tym, że Napoleon Bonaparte to nie jest typowy wojskowy, to jest bardziej intelektualista w mundurze. Człowiek, który jest dobrze wykształcony, przejawia pewne zainteresowania kulturalne, słucha opery, czytuje powieści. Oprócz zadania politycznego, militarnego chciał realizować też pewną misję cywilizacyjną.

Kampania 1812 roku

Słuchacze "Klubu Ludzi Ciekawych Wszystkiego" prosili prof. Jarosława Czubatego, by wyjaśnił, co miał na celu Napoleon, decydując się na tak trudną kampanię, jaką była wyprawa na Rosję.

- To rzeczywiście było nieprawdopodobne przedsięwzięcie – odpowiadał gość audycji. – Przedsięwzięcie niesłychanie skomplikowane przede wszystkim ze względów logistycznych i to była jedna z przyczyn klęski Napoleona.

Nadzieja dla Polski

Historyk sporo miejsca poświęcił też kwestii stosunku francuskiego wodza do Polski i Polaków. Czy oszukał Polaków? - Nigdy oficjalnie nie przyrzekał i nie zobowiązywał się na piśmie, że odbuduje Polskę – komentował prof. Jarosław Czubaty. – On oczywiście w poufnych rozmowach obiecywał, że zrobi, co się da, zachęcał Polaków do wysiłku, natomiast nigdy nie podpisał dokumentu w tej sprawie. To byłby fatalny błąd polityczny z jego strony.

Za co zatem tak kochamy Napoleona? – Każdy go kocha za coś innego – komentował gość. – To Napoleon w XIX w. był tym politykiem, który dla Polaków zrobił najwięcej, mimo że ostatecznie Księstwo Warszawskie nie przekształciło się w Królestwo Polskie.

Początek końca

Po klęsce Francuzów w kampanii moskiewskiej wojna rozgorzała ponownie w 1813 roku na terytoriach niemieckich. Napoleonowi udało się sprowadzić z Francji nową 150-tysięczną armię i początkowo odniósł zwycięstwa w bitwach pod Lützen, Dreznem i Budziszynem. Poniósł jednak klęskę w wielkiej Bitwie Narodów pod Lipskiem, rozegranej w dniach 16-19 października 1813. Bitwa pod Lipskiem była największą bitwą w historii wojen napoleońskich. Poległ w niej m.in. Józef Poniatowski, który był jedynym marszałkiem polskiej narodowości.

Abdykacja Napoleona

31 marca 1814 rozpoczęła się rosyjska okupacja Paryża. Pod wpływem nalegań marszałków Napoleon abdykował 6 kwietnia, zrzekając się władzy na rzecz syna. Przeciwnicy cesarza zażądali  jednak bezwarunkowej kapitulacji. Napoleon abdykował 11 kwietnia 1814. Zesłano go na wyspę Elbę, położoną na Morzu Śródziemnym, 20 km od wybrzeża Włoch.

Ucieczka z Elby

Napoleon uciekł z Elby w niecały rok później, 26 lutego 1815 roku. Powrócił do Francji 1 marca 1815. Tak rozpoczęło się słynne 100 dni Napoleona. Poprowadził armię do ostatniej bitwy – bitwy pod Waterloo. Walka zakończyła się sromotną przegraną 18 czerwca 1815.  Zawiódł geniusz militarny cesarza. Francja podpisała kapitulację, a Napoleon został zesłany na wyspę św. Heleny. Przebywał tu 6 lat. Zmarł 5 maja 1821 roku, miał 51 lat. W 1840 roku jego zwłoki przewieziono do Paryża i złożono w sarkofagu, w kościele Inwalidów.

Posłuchaj historii człowieka, który zwykł mawiać: "Tam, gdzie nie ma wolności, nie ma ani praw, ani obowiązków".

bs/im