14 lutego 1919 roku wybuchła wojna polsko-bolszewicka.

Po zakończeniu I wojny światowej rozpoczęła się ewakuacja niemieckiej armii z terenów od Zatoki Botnickiej aż po Morze Azowskie. Bolszewicy doszli do porozumienia z Niemcami, że będą przejmować opuszczane przez nich ziemie. W ten sposób proklamowali w Mińsku Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad, a po zdobyciu Wilna stworzyli podobny twór litewsko-białoruski. Wraz z nadejściem bolszewików rozpoczynały się na tych terenach rządy rewolucyjnego terroru. 

Bolszewicka Europa?

Zachód Europy zdaje się, że nie dostrzegał zagrożenia jakim mogła być dla całego kontynentu Rosja bolszewicka. – Z Paryża, z zachodniej Europy, gdzie nie czuło się powiewu tego, co się dzieje w Petersburgu i w Moskwie, nie widziało się bestialstwa rewolucji, te hasła mogły wyglądać nawet atrakcyjnie – zaznaczał prof. Michał Klimecki w audycji Hanny Marii Gizy "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". – Każdy chce być młody, piękny i bogaty, a bolszewicy obiecywali bogactwo, szczęście, równość społeczną.

Jakie nastroje polityczne panowały wówczas w kształtującej się Polsce? – Piłsudski w Rosji zawsze widział przeciwnika, dostrzegał to zagrożenie, według niego istniejące zawsze na wschodzie – mówił prof. Klimecki. – Natomiast Dmowski był gotów zastanowić się, czy Rosja w przyszłości nie mogłaby być naszym partnerem ekonomicznym.

W Polce trudno było o jednolity plan polityki wschodniej. Endecja chciała włączyć do Polski te tereny, na których ludność niepolska stanowiłaby mniejszość zdolną i chętną do asymilacji. Józef Piłsudski zakładał utworzenie systemu państw narodowych (Litwy, Białorusi i Ukrainy na czele z Polską), które stanowiłyby przedmurze przeciwko Rosji. O tereny te, w jakiejkolwiek koncepcji należało jednak zawalczyć. 

Zamiary bolszewików unaoczniła przeprowadzona na rozkaz Lenina "Operacja Wisła". Rajdy wojsk bolszewickich rozpoczęły się zaraz po wycofaniu wojsk niemieckich. Na Kresach rozpoczął się czas chaosu, podczas którego polskie bojówki i bolszewiccy żołnierze walczyli w szeregu potyczek. 

Walki

14 lutego 1919 wojska polskiego dotarły w rejon miasteczka Mosty n. Niemnem i zastały tam formacje Armii Czerwonej, które ustąpiły bez walki. W późniejszych etapach wojska polskie odbiły i Wilno, i Mińsk. Decydujące starcia miały miejsce latem 1920 roku. Armia Czerwona pod wodzą Michaiła Tuchaczewskiego wypierała Polaków z kolejnych terenów, kierując się w głąb kraju. Kiedy sytuacja Polski się pogarszała, toczono jednocześnie rozmowy w Spa. Zachód nie rozumiał, że Polska walczy nie tylko o własne granice, ale i chroni Europę przed zalewem rewolucji.

W dniach 12-15 sierpnia 1920 rozegrała się decydująca walka o Warszawę. Po niezwykle krwawych bitwach 16 sierpnia atak znad Wieprza zmusił Armię Czerwoną do odwrotu. Niespełna dwa miesiące później, 12 października 1920 delegacje obu krajów podpisały w Rydze rozejm i podjęły rokowania pokojowe.

– Jest taki osąd, że Piłsudski wygrał tę wojnę militarnie, a przegrał politycznie – zaznaczał prof. Klimecki w 2010 roku. – Wojna w tej swojej fazie rozstrzygającej była "wojną za wolność waszą i naszą", czyli o wyzwolenie Polski tej, która była zajmowana przez Armię Czerwoną.

Pokój bez pokoju

W wojnie polsko-bolszewickiej chodziło także o zapewnienie niepodległości państwom nadbałtyckim. W ocenie prof. Michała Klimeckiego pokój ten pokój był niepełny. Po pierwsze nie zapewniliśmy wolności Ukrainie, co było wielkim marzeniem Piłsudskiego oraz nie przyczyniliśmy się choćby do oddalenia wizji kolejnej wojny.

– Ład wersalsko-ryski miał zapobiec następnym wojnom – mówił prof. Klimecki. – Pierwsza wojna światowa była wojną o to, aby nie było wojen. Nie stworzono systemu bezpieczeństwa ani narzędzi, które by pilnowały pokoju w Europie opartego na tych dwóch traktatach pokojowych.

Wojnę polsko-bolszewicką kończył pokój w Rydze. Ten traktat również nie zapewnił Europie spokoju.

– Rosja sowiecka mogła pozwolić sobie na porażkę, ona i tak by dalej istniała, tylko w innych granicach – podkreślał prof. Michał Klimecki. – Natomiast my walczyliśmy o byt. O to, czy lata 1918-1920 były epizodem, czy początkiem nowej Polski.

Więcej o wojnie polsko-bolszewickiej dowiedzieć się można z serwisu bitwa1920.gov.pl:

mb/bm

Został wyniesiony do godności papieskiej 6 lutego 1922 roku. Ratti przyjął imię Pius XI. Jego pontyfikat cechował się wzmożoną aktywnością dyplomatyczną Stolicy Apostolskiej. Siedem lat po wyborze papieżowi udało się doprowadzić do podpisania z Mussolinim układów laterańskich, na mocy których powstało państwo Watykan. Tym samym zakończył sie trwający pół wieku okres po zjednoczeniu Włoch, podczas którego papieże byli "więźniami Watykanu".

Pius XI, który z bliska mógł obserwować zagrożenie bolszewickie, potępił komunizm. Papież doprowadził do podpisania konkordatu z Niemcami, jednak dostrzegając niebezpieczeństwo hitleryzmu, skrytykował go w jednej z encyklik. Pius XI nie zdążył zobaczyć wojny, którą wywołały te dwa zbrodnicze systemy. Zmarł na krótko przed jej rozpoczęciem, 10 lutego 1939 roku.

25 kwietnia 1918 papież Benedykt XV mianował Achillesa Rattiego, przyszłego papieża Piusa XI, wizytatorem apostolskim na Polskę. Gest miał znaczenie symboliczne: wizytator został powołany jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości. 6 czerwca 1919 roku Ratti został podniesiony do godności nuncjusza.

Wkrótce Ratti musiał stanąć przed dramatycznym wyborem. Do bram Warszawy zbliżała się armia bolszewicka, niosąc ze sobą hasła czerwonej rewolucji. 

- W krytycznych chwilach w 1920 roku nie opuścił Polski, ale został w Warszawie - mówił ks. prof. Franciszek Stopniak w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Postacie XX wieku". 

"Zdaję sobie doskonale sprawę z wagi położenia, ale dziś rano odprawiając mszę świętą, ofiarowałem swe życie Panu Bogu i jestem gotów na wszelką możliwość" - zapisał biskup Achille Ratti w 1920 roku, gdy armia bolszewicka podchodziła pod Warszawę.

Na podobny gest odwagi zdobył się poza nim jedynie ambasador Turcji. Obecność Rattiego podnosiła na duchu polskie społeczeństwo. Przyszły papież Pius XI odegrał też istotną rolę w procesie kształtowania się Kościoła w niepodległej Polsce i podczas plebiscytów. 

bm

Kresy wschodnie stanowiły w okresie międzywojennym istotną część Rzeczpospolitej. Na czym polegała ich rola w odradzającym się państwie? Jak układały się stosunki Polaków z innymi narodami zamieszkującymi kresy w dobie wojny polsko-bolszewickiej? Co stało się z Polakami, którzy po zakończeniu wojny pozostali po rosyjskiej stronie granicy? Jakim państwem byłaby odrodzona Rzeczpospolita, gdyby przyjęto propozycję mocarstw zachodnich na konferencji w Spa? Na te pytania odpowiada dr hab. Przemysław Piotr Żurawski vel Grajewski.

PolskieRadio.pl: W publikacji "Męczeństwo kresów. 1918-1956" stawia Pan tezę, że "w wojnach o niepodległość i granice w latach 1918–1920 Kresy nabyły pełnię swej kresowości". Co kryje się pod tym sformułowaniem?

Dr hab. Przemysław Piotr Żurawski vel Grajewski: Mam na myśli pewne uświadomienie sobie terytorialnej Polski innej niż ta, która istniała mentalnie od czasów rozbiorów. Trzeba pamiętać, że wobec nieistnienia państwa polskiego w określonych granicach przez 123 lata, mentalna mapa Polaków odnosiła się do roku 1792. Nie da się pogodzić kresowości ze stołecznością, a I Rzeczpospolita, Rzeczpospolita Obojga Narodów, była czymś więcej niż tylko Polską, była Koroną Polską i Wielkim Księstwem Litewskim. W tym rozumieniu Wilno nie było miastem kresowym Polski, tylko stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podobnie jak Edynburg nie jest miastem kresowym Anglii, tylko stolicą królestwa Szkocji.

Bitwa warszawska - zobacz serwis specjalny

Ponieważ naród polityczny I Rzeczpospolitej złożony ze szlachty Polski i Litwy podzielił się na kilka narodów etnicznych, które sięgnęły po status narodów politycznych, obszary, które nie miały pierwotnie charakteru kresowego, taki charakter przybrały. Po upadku powstania styczniowego, które rozpoczęło bardzo intensywny proces rusyfikacji ziem polskich, Warszawa doby rosyjskich namiestników Hurki i Apuchtina była w gorszym położeniu kulturowym niż Lwów w latach 1863-1914, czyli w ramach Austro-Węgier przed I wojną światową, w ramach konstytucyjnej monarchii Habsburgów z bardzo szeroką autonomią polską, uniwersytetami i sejmem krajowym. Tym samym Lwów w epoce był de facto stolicą kulturową Polski. Jeśli Lwów był "stolicą", to nie był kresami. Dopiero 1 listopada 1918 roku, gdy wybuchły walki polsko-ukraińskie o Lwów, uświadomiono sobie kresowość tego miasta.

Jak układało się współżycie Polaków i mieszkańców kresów innych narodowości - Ukraińców, Białorusinów i Litwinów - w dobie odzyskania niepodległości i wojny polsko-bolszewickiej?

Stosunki z innymi narodami układały się rozmaicie. Jeśli chodzi o relacje z Ukraińcami, to przede wszystkim trzeba pamiętać, że w tym czasie istniały dwa państwa ukraińskie. Konflikt, który jest w Polsce pamiętany jako wojna o Lwów i Galicję Wschodnią, był konfliktem z Zachodnioukraińską Republiką Ludową. Relacje z Ukraińską Republiką Ludową były mniej dramatyczne. Formalnie również początkowo był między nami konflikt zbrojny, jednak URL nie miało siły na jego realizację, prowadząc jednocześnie wojnę z białą i czerwoną Rosją. Od schyłku 1919 roku URL poszukiwała porozumienia z Polską, ostatecznie zrealizowanego w kwietniu 1920 roku. Pokłosiem tego sojuszu była wspólna wyprawa z zamiarem wyzwolenia Kijowa i całej Ukrainy Zadnieprzańskiej.

Skończyło sie jednak na słynnym "Ja was przepraszam panowie, ja was bardzo przepraszam" Piłsudskiego do ukraińskich sojuszników.

Mimo zwycięstwa militarnego Polaków w wojnie 1920 roku, programu wyzwolenia nie udało się zrealizować. Polska cofnęła uznanie polityczne jakie w momencie zawierania sojuszu dała Ukraińskiej Republice Ludowej, uznała Ukrainę sowiecką. Takie było postanowienie traktatu ryskiego, który był zawarty nie tylko z Rosją sowiecką, ale też z sowiecką Ukrainą. Tragizm sytuacji pokazuje fakt, że tekst traktatu w języku ukraińskim został zredagowany przez Leona Wasilewskiego, członka delegacji polskiej, albowiem nikt z delegacji sowieckiej Ukrainy nie władał językiem ukraińskim w sposób umożliwiający stworzenie dokumentów dyplomatycznych.

W przypadku Białorusinów współpraca układała sie lepiej?

Polska usiłowała wesprzeć ruch białoruski. Był on jednak dość słaby, choć oddziały białoruskie gen. Stanisława Bułaka-Bałachowicza w 1920 roku walczyły u boku Polaków. Później na własną rękę próbowały walczyć z bolszewikami i zostały pobite. Te wydarzenia są pamiętane na Białorusi do dziś, bowiem tzw. powstanie słuckie było największym zbrojnym czynem białoruskim w nowożytnej historii.

Z Litwą byliśmy skonfliktowani o Wilno.

Litwini prowadzili wówczas politykę wyraźnie samobójczą, mając nadzieję na zdobycie historycznej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, którego ludność litewska stanowiła 2 proc. populacji. Politycznie, chociaż nie wojskowo, sprzymierzając się z bolszewikami przejęli część terytorium. Polskie wojsko, żeby oskrzydlić bolszewików w bitwie niemeńskiej, musiało przekroczyć linie litewskie, co było tragedią dla obu narodów.

Ostatecznie cała gra skończyła się niemożnością realizacji koncepcji federalistycznej, czyli dość oczywistego postulatu, że Polska leżąca między Niemcami a Imperium Rosyjskim, z uwagi na jednolitość etniczną Niemiec, nie może przeprowadzić programu politycznego podziału zachodniego sąsiada. Natomiast zważywszy na to, że terytorium etniczne Polski nie miało granicy z terytorium etnicznie rosyjskim, można było spróbować rozbić imperium rosyjskie po szwach narodowościowych. Z tych dwóch kamieni młyńskich do rozbicia nadawał się tylko kamień rosyjski. Na to jednak zabrakło sił. Rezultatem wojny była jak wiemy granica przebiegająca mniej więcej wzdłuż granicy drugiego rozbioru.

W 1921 roku traktat ryski zakończył wojnę polsko-bolszewicką. Jak potoczyły się losy Polaków, którzy pozostali na terenach, które przypadły Rosji bolszewickiej?

Skale represji były różne w różnych latach. Za najłagodniejszy uchodzi rok 1925. Wiemy o rozstrzelaniu stukilkudziesięciu osób w tym roku. Były pomysły polskich okręgów narodowościowych na terenach ukraińskich i białoruskich: Marchlewszczyzny i Dzierżyńszczyzny. Próbowano tam wychować "sowieckich Polaków", ale to się nie udało. Absolutną klęskę poniosła próba kolektywizacji polskich wsi, co wyraźnie widać na tle średniej sowieckiej.

Najtragiczniejsze były oczywiście lata 1937-38, kiedy dokonano eksterminacji ludności polskiej w ramach operacji polskiej NKWD. Pierwsze uderzenie wymierzone zostało w Kościół katolicki, który zresztą co ciekawe początkowo traktowany był lepiej niż cerkiew prawosławna. Był postrzegany jako mniej groźny przeciwnik. Kiedy władze radzieckie rozprawiły się z cerkwią, zajęły się Kościołem katolickim, który był postrzegany jako Kościół polski. Kolejnym etapem masowych represji było wysiedlanie Polaków z pasa granicznego w ramach przygotowań wojennych. Uważano, że teren ten powinien być pod szczególnym nadzorem, zaś Polaków jako element niepewny należało stamtąd usunąć. Wreszcie, rozkaz Jeżowa z 11 sierpnia 1937 roku o rozpoczęciu antypolskiej akcji skutkował śmiercią 111 tys. Polaków, którzy zostali rozstrzelani.

Jak przebiegała realizacja operacji polskiej?

Otaczano wioskę. Dzielono ludność na trzy grupy. Dorosłych mężczyzn uznawano za zdolnych do stawiania oporu. Zwykle wyprowadzano do najbliższego lasu i rozstrzeliwano. Kobiety i dzieci do lat 10 oraz starców zsyłano początkowo w okolice dzisiejszego Donbasu. Stąd akcja sprzed dwóch lat w zakresie ewakuacji kilkuset Polaków, potomków zesłańców, z obszaru objętego działaniami wojennymi. Zesłano ich tam, gdyż całe wsie ukraińskie stały opustoszałe. Ich mieszkańcy wymarli w wyniku głodu. Gros Polaków zesłano do Kazachstanu, stąd około sześćdziesięciotysięczna tamtejsza mniejszość polska.

W ramach operacji polskiej NKWD likwidowano Polaków nie tylko na kresach, ale i na całym obszarze Związku Sowieckiego. Była to zagłada lokalnych elit. Najlepszym przykładem jest Baku, gdzie było bardzo wielu Polaków-inżynierów związanych z przemysłem naftowym i te lokalne elity również uległy eksterminacji. Eliminowani byli też pracownicy kolei o polskobrzmiących nazwiskach. Dzieci powyżej 10 roku życia wysyłano do domów dziecka, gdzie były wychowywane na wiernych poddanych Związku Sowieckiego.

Puśćmy wodzę fantazji: co by się stało, gdyby w Spa walczące w wojnie polsko-bolszewickiej strony przyjęły propozycję zachodnich mocarstw dotyczącą granicy na tzw. linii Curzona? Jaka byłaby wówczas odrodzona Rzeczpospolita?

Linia Curzona w czasie wojny polsko-bolszewickiej nie była szeroko dyskutowana. Nie chcieli się na nią zgodzić Polacy, a tym bardziej bolszewicy, których celem było poniesienie rewolucji na Zachód. Zapewne pozostałaby nieznanym epizodem, gdyby nie wrócono do niej w okresie II wojny światowej i nie przyjęto jej jako podstawy rozgraniczenia w ramach porządku jałtańskiego.

Scenariusz odrodzonej Polski bez kresów trudno sobie wyobrazić. Dość powiedzieć, że Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski, pochodził z Wileńszczyzny. Trudno sobie wyobrazić II RP bez uniwersytetów w Wilnie i Lwowie, bez Politechniki Lwowskiej, bez Lwowskiej Szkoły Matematycznej. Bez administracji funkcjonującej na całym terytorium państwa polskiego, której kadra pochodziła z w znacznej mierze z dawnej habsburskiej autonomicznej Galicji. Byłoby to państwo kadłubowe, terytorialnie mniejsze o 50 proc., zaś ludnościowo o ponad 30 proc., bez dwóch wiodących centrów kulturowych – Lwowa i Wilna. Nie zapominajmy też o Grodnie, które miało znaczenie symboliczne jako miasto, w którym odbywał się co drugi sejm I Rzeczpospolitej. Słabość tego państwa byłaby uderzająca. Polska byłaby krajem wielkości Czech, przy czym Czechy odziedziczyły po monarchii austrowęgierskiej przemysł zbrojeniowy w wydaniu mocarstwowym. Pozbawiona takiego zaplecza i mniejsza o połowę w stosunku do historycznego rozmiaru Rzeczpospolita zapewne trwałaby krócej.  

***

Dr hab. Przemysław Piotr Żurawski vel Grajewski - polski politolog, historyk i publicysta, ekspert w dziedzinie stosunków międzynarodowych.