Historia

Stanisław Kostka Potocki. Pierwszy polski historyk sztuki

Ostatnia aktualizacja: 14.09.2021 05:45
200 lat temu zmarł jeden z najwspanialszych polskich arystokratów, jeden z najznamienitszych przedstawicieli epoki oświecenia, wybitny znawca sztuk, wytrawny polityk Stanisław Kostka Potocki. O jego życiu i pracach można pisać tomy... my mamy miejsca jedynie na kilka akapitów.
Stanisław Kostka Potocki i fragment jego szkicu projektu Muzeum Sztuk Pięknych
Stanisław Kostka Potocki i fragment jego szkicu projektu Muzeum Sztuk PięknychFoto: Polskie Radio/grafika na podstawie Polona.pl

Urodził się w listopadzie 1755 roku w Lublinie, za zmarł dokładnie 14 września 1821 roku w Wilanowie, który wtedy nie był jeszcze integralną częścią stolicy. Stanisław Kostka Potocki zasłynął wieloma funkcjami politycznymi, był między innymi prezesem Rady Stanu i Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, prezesem Senatu Królestwa Polskiego, generał majorem artylerii koronnej czy ministrem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego.

Tych funkcji państwowych i politycznych pełnił znacznie więcej, wymienione powyżej z nazwy wydają się być najznamienitsze. Wielu historyków pamięta go też jako wybitnego, uwielbianego w swoich czasach głośnego mówcę... nie tyle z siły głosu słynącego, lecz z siły argumentów, logiki wypowiedzi oraz pięknego języka. Był również świetnie wykształconym znawcą sztuki, której opisy czynią go pierwszym w historii Polski propagatorem i zdaje się pierwszym ogólnodostępnym muzealnikiem. To dzięki niemu zgromadzone działa sztuki, głównie malarstwa, zostały udostępnione jak to określił „wszystkim wstęp wolny” w pałacu wilanowskim, co określić można pierwszym tego typu muzeum w Polsce.

Na stronach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie przeczytać możemy bardzo ciekawe informacje, dokumentujące te właśnie wydarzenia: „Stanisław Kostka Potocki (1755-1821), świetnie wykształcony i obyty w świecie podróżnik, polityk i reformator edukacji, tworzył swoją kolekcję sztuki ze znawstwem i pasją. Dobierał dzieła tak, by dały one wyobrażenie o wszystkich okresach i stylach na przestrzeni wieków. Miał agentów artystycznych w najważniejszych miastach Europy, niejednokrotnie sam dokonywał zakupów podczas licznych podróży zagranicznych. W 1799 roku Izabela Lubomirska przekazała dobra wilanowskie swej córce, Aleksandrze Potockiej, żonie Stanisława Kostki. W 1805 roku Stanisław Kostka Potocki udostępnił publiczności zgromadzoną w pałacu kolekcję sztuki. Zgodnie z jego wolą było to muzeum otwarte dla wszystkich. Dzieła sztuki miały służyć nie tylko edukacji artystycznej, ale również kształtować gusta estetyczne współczesnych Polaków.”

Stanisław Kostka był także znawcą i krytykiem literackim, publicystą i historykiem kultury... o ile publikował swoje manifesty i dzieła pamiętnikarskie, to wiersze i dramaty pisał raczej dla siebie i bliskich. Wiedzę swoją i umiejętności starał się jak najczęściej pożytkować dla dobra ogółu, szczególnie mając na uwadze kształcenie w duchu polskim i dla Polski. Na wspomnianych już stronach Muzeum znajdujemy i takie opisy: „polityk, kolekcjoner, wolnomularz - łączył działalność publiczną i naukową, cieszył się opinią wspaniałego mówcy i wybitnego znawcy sztuki. Szczególnie zasłużył się na polu edukacji; za jego ministerium powstało ponad 1200 szkół, a w Warszawie założono Instytut Głuchoniemych i Uniwersytet Warszawski. Potocki promował również (co było wówczas wielką nowością!) edukację dziewczynek. Zajmował się także doborem podręczników i opracowywaniem standardów funkcjonowania instytucji edukacyjnych, a gdy trzeba było, brał sprawy w swoje ręce – ubogim uczniom okolicznych szkół rozdawał buty.”

Nie wszystkie jednak prace i dzieła Stanisława Kostki były dobrze przyjmowane. W ostatnich swoich lata spotkało go wiele krytyki choćby za książkę „Podróż do Ciemnogrodu”... wielu zarzucało mu nadmierne piętnowanie duchowieństwa. Muzeum przedstawia: „Pan Stanisław Potocki, minister zawsze posądzający duchowieństwo o fanatyzm, nie pojmuję, z jakiej potrzeby i celu napisał w dwóch tomikach romans pod tytułem Podróż do Ciemnogrodu, w którym, przechodząc koleją od początku świata wszystkie wiary, religie u wszystkich narodów i opisując obrządki i fanatyzmy (...), w takim sposobie szyderczym wystawił je, iż nasza święta i objawiona wiara mogła wiele bezbożnych szyderstw wziąć do siebie (...)” – wyrzekał w swoich Pamiętnikach konserwatywny Kajetan Koźmian. Dzieło, które ściągnęło na głowę Stanisława Kostki Potockiego istne gromy potępienia, a w efekcie dymisję z pełnionej funkcji ministra wyznań religijnych i oświecenia, ukazało się w Warszawie w 1820 r.”

Może i te zdarzenia doprowadziły do załamania się Stanisława Kostki i jego nagłej śmierci... ale przecież wcześniejsze publikacje stawiały go w gronie najświtlejszych znawców literatury i sztuki. Pisze o tym Urszula Sokólska z Uniwersytetu w Białymstoku: „ Zajmował się dziejami polszczyzny i dziejami literatury. W czasach Księstwa Warszawskiego – pierwotnie jako członek, później jako prezes Działu Literackiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – wiele uwagi poświęcał ówczesnej sytuacji polityczno-kulturalnej, podkreślając rolę polszczyzny dla podtrzymania tożsamości narodowej w okresie zdominowanym przez zaborców. Wśród ważnych osiągnięć hrabiego wymienić niewątpliwie należy dzieła poświęcone sprawom językowym: Rozprawę o potrzebie ćwiczenia się w ojczystej mowie (1811), Rozprawę o języku polskim (1812),
Rozprawę o sztuce pisania czyli o stylu (1813), a także traktat dotyczący historii literatury polskiej – O wymowie i stylu (1815)1. Jego troska o rozwój społeczeństwa i bezkompromisowa walka z obskurantyzmem oraz zacofaniem cywilizacyjno-mentalnym polskiego społeczeństwa znalazła swoje apogeum w książce Podróż do Ciemnogrodu (1820), której tytuł stał się zaczątkiem pojęcia na dobre zadomowionego dziś w polszczyźnie”.

Tu ważna wydaje się być też inna publikacja Stanisława Kostki, ta dotycząca historii sztuki... za twórcę tej dziedziny w świecie traktuje się Johanna Joachima Winckelmanna, który w 1764 roku wydał opracowanie poświęcone sztuce starożytnej, pełne analiz historycznych oraz klasyfikacji i podziału na style dzieł sztuki. Karolina Dzimira-Zarzycka na stronach portalu „Historia Poszukaj” wskazuje na polskie wydanie tego dzieła: „Polskie tłumaczenie ukazało się w 1815 roku za sprawą Stanisława Kostki Potockiego. O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski nie było jednak dokładnym przekładem. Autor znacznie poszerzył, uzupełnił i poprawił pisma Winckelmanna, opierając się na pracach innych badaczy – w końcu od pierwszego wydania minęło już kilka dekad – oraz własnych spostrzeżeniach.”

Autorka artykułu czyni z niego jeszcze jednym pionierem w polskim panteonie nauki: „Potocki nadawał się do tego zadania znakomicie. Ze sztuką antyczną zetknął się już w latach siedemdziesiątych XVIII wieku podczas podróży po Europie. Zakres jego zainteresowań szybko zaczął wykraczać poza zwyczajne arystokratyczne upodobania. Kilkakrotnie zwiedzał Pompeje i Herkulanum, gdzie szkicował zachowane ruiny. Kolekcjonowane wazy greckie z uwagą badał i poddawał zabiegom konserwatorskim. Co więcej, na przełomie 1785 i 1786 roku prowadził wykopaliska w miejscowości Nola pod Neapolem. Tym samym stał się pionierem także polskiej archeologii.”

Jak podają strony Muzeum „Hrabia zmarł nagle w Wilanowie 14 września 1821 r. Dwanaście dni później w warszawskim kościele Św. Krzyża stanął – wystawiony na okoliczność egzekwii żałobnych – katafalk, zaprojektowany przez Zygmunta Vogla”. Z dziełami Stanisława Kostki Potockiego zapoznawały się pokolenia, a wiele jego pomysłów, wiele idei służyło jeszcze przez lata potomnym... choćby w dziedzinach historii sztuki, nauki stylu, umiejętności językowych, ale też w historii polskiej edukacji i przywiązania do wartości narodowych. W tym artykule mogliśmy podać jedynie tak nieliczne z historii życia tego Wielkiego Polaka, zachęcamy więc do odnalezienia wielu ciekawych stron z jego biografią - zapewniamy, że zaskoczeń będzie znacznie więcej - tak nowoczesny jak na tamte czasy był to człowiek.

PP

Czytaj także

Konfederacja targowicka. Symbol zdrady narodowej

Ostatnia aktualizacja: 27.04.2024 05:45
Słowo "targowica" jest w języku polskim synonimem najcięższej zdrady narodu i państwa. Przywódcy konfederacji targowickiej dążyli do podziału państwa na samodzielne prowincje i nie zamierzali poddać się prawom ustanowionym przez Konstytucję 3 Maja.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Ignacy Potocki. "Człowiek mocnego charakteru"

Ostatnia aktualizacja: 28.02.2024 05:35
– Był to człowiek największego formatu, przede wszystkim mocnego charakteru – mówił na antenie PR dr Krzysztof Bauer. – Arystokrata skażony rodową pychą, która była słynna podczas Sejmu Czteroletniego. Jednocześnie miał najbardziej liberalne poglądy w całym Sejmie na sprawy mieszczaństwa, chłopstwa, reform ustrojowych.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Jan Nepomucen Potocki. Wilkołak, który napisał "Rękopis znaleziony w Saragossie"

Ostatnia aktualizacja: 08.03.2024 05:40
Romantyczny, tajemniczy i egzotyczny - taki jest "Rękopis znaleziony w Saragossie". Dokładnie takimi przymiotnikami można określić życie autora książki, która intryguje do dziś.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Delfina Potocka. Muza polskich romantyków

Ostatnia aktualizacja: 02.04.2024 05:35
- Wydaje mi się, że byłaby to świetna heroina smutnego filmu – mówiła o Delfinie Potockiej badaczka jej biografii Bożena Krzywobłocka. Dlaczego zamożna bywalczyni salonów i ulubienica artystów nie była szczęśliwa?
rozwiń zwiń
Czytaj także

3 maja 1791. Co tego dnia działo się na Zamku Królewskim?

Ostatnia aktualizacja: 03.05.2024 05:55
Pierwsza nowoczesna ustawa zasadnicza w Europie i druga na świecie była dziełem oświeceniowych reformatorów, których celem było ratowanie pogrążonej w chaosie Rzeczpospolitej. Choć Polska zniknęła z mapy Europy zaledwie cztery lata po jej uchwaleniu, dla Polaków stała się symbolem rozpaczliwej próby naprawy swojego kraju.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Król Jan III Sobieski. Autor wiktorii wiedeńskiej

Ostatnia aktualizacja: 17.06.2024 05:58
17 czerwca 1696 roku w Wilanowie zmarł Jan III Sobieski. Król był autorem między innymi spektakularnego zwycięstwa z wojskami tureckimi podczas odsieczy wiedeńskiej. Należy do panteonu najwybitniejszych polskich wodzów i monarchów. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Stryczek i gniew ludu, czyli lincz na przywódcach Targowicy

Ostatnia aktualizacja: 28.06.2024 05:40
28 czerwca 1794 roku w Warszawie wzburzony tłum dokonał samosądu na ośmiu osobach. Powieszono wówczas niektórych targowiczan oraz osoby posądzane o zdradę stanu. Nie byli to pierwsi sygnatariusze konfederacji targowickiej, którzy ponieśli śmierć - kilka tygodni wcześniej na mocy prawomocnego wyroku sądu stracono między innymi Szymona Marcina Kossakowskiego 
rozwiń zwiń