Aleksander Świętochowski poświęcił swojej idei słynny manifest programowy "My i Wy" opublikowany w roku 1871 w "Przeglądzie Tygodniowym". My - młodzi realiści polityczni, Wy - starzy, zwolennicy romantyczno-insurekcyjnej wizji. Z pozytywizmem związani byli: Bolesław Prus (który okres pozytywistyczny uznał za czas korzystnego przebudzenia, kiedy naród "przestał walczyć i spiskować, a zaczął myśleć"), Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka.
Fanatyczna wiara w rozum ludzki
Jak podkreślił w audycji "Historia żywa" historyk prof. Andrzej Nowak, "źródła tego zjawiska, które ujmujemy tak bardzo ogólnym i szerokim terminem "pozytywizm", są konkretnie związane z Polską, z tragicznym doświadczeniem powstania styczniowego, ale kontekst wykształcenia się nurtu pozytywistycznego wiążę się z całą przemianą kultury europejskiej".
- Sam termin pozytywizm wziął się przecież od francuskiego filozofa Augusta Comte. Filozofia pozytywna w połowie XIX wieku zaczęła zdobywać coraz więcej zwolenników swoją niezachwianą, a nawet fanatyczną, wiarą w rozum ludzki, w postęp kierowany tym rozumem i przejście od epoki, w której emocje, konflikty spowodowane nierozumnością wciąż pociągają za sobą ofiary, do szczęśliwego końca historii, który będzie już kierowany rozumem - wskazał.
Historyk zwrócił uwagę, że w 1859 roku brytyjski przyrodnik i geolog Charles Darwin opublikował rozprawę "O pochodzeniu gatunków", z której płynął wniosek, że człowiek jest tylko jednym z wielu gatunków skazanych na wieczną walkę o byt, w której wygrywają silniejsi, lepiej przystosowani i w której by przetrwać, trzeba wykorzystać wszelkie dostępne chwyty. - To jest druga strona pozytywizmu. Nie tylko rozum, ale także twarda walka o byt - podkreślił.
Angielski filozof i socjolog Herbert Spencer przełożył darwinizm na życie społeczne. Twierdził, że świat ludzi jest ciągłą walką o byt, w której wygrywają tylko ci lepiej przystosowani. - To jest punkt wyjścia do refleksji polskich młodych inteligentów. Po klęsce powstania styczniowego pierwsza refleksja jest taka: zginiemy, okażemy się jednym z tych gatunków, które wymarły, bo to jest głupie, nieracjonalne. Tak podchodzono do doświadczenia tradycji polskiej, które kumulowało się w powstaniu styczniowym. Do walki o byt musimy się przystosować inaczej - powiedział prof. Nowak.
Czytaj także:
To był słaby punkt pozytywizmu
Na hasła pozytywizmu warszawskiego bardzo silnie wpłynął głos opublikowany w Galicji, w "Dzienniku Literackim" i w "Gazecie Narodowej", w grudniu 1864 roku. Tekst nosił tytuł "Polacy i Indianie". Wzywał do nowego spojrzenia na sytuację Polaków pod zaborami. Jego autor - Ludwik Powidaj - stwierdził, że należy przeciwstawić się eksterminacyjnej polityce zaborców nie za pomocą powstania, lecz poprzez działania mające na celu reorganizację systemu wychowania i oświaty oraz nauczanie społeczeństwa pracowitości.
- Droga wskazana przez Powidaja, podchwycona przez warszawskich pozytywistów, napotykała korzystne warunki dla swojego sukcesu, dlatego że w Królestwie Polskim ogromną szansę otrzymał przemysł. Po reformie uwłaszczeniowej nastąpił m.in. szybki napływ ludności do miast. Było wielu chętnych do pracy w fabrykach i zakładach (...). Powstał fenomen, który Władysław Reymont opisał w "Ziemi obiecanej" - bogaćmy się, róbmy karierę w przemyśle, za wszelką cenę, walka o byt to walka o byt. A czy to ma służyć sprawie polskiej? Niekoniecznie. To był słaby punkt pozytywizmu - stwierdził prof. Nowak.
Jak w życiu codziennym, w prasie, literaturze manifestował się pozytywizm warszawski? Skąd czerpał inspiracje? Jaki był jego wpływ na inne zabory? W jaki sposób zaborowa rzeczywistość i kolejne pokolenia urodzone w niewoli korygowały postawy jego wyznawców? Jak długo znajdował zwolenników? Kiedy przeszedł do historii?
35:57 Jedynka/Historia żywa - 7.02.2022 Pozytywizm warszawski. Kiedy naród "przestał walczyć i spiskować, a zaczął myśleć" (Historia żywa/Jedynka)
***
Tytuł audycji: Historia żywa
Prowadzi: Dorota Truszczak
Gość: prof. Andrzej Nowak (historyk, publicysta, nauczyciel akademicki, sowietolog, autor "Dziejów Polski")
Data emisji: 7.02.2022
Godzina emisji: 21.08
kk
