Witold Gombrowicz. Serwis specjalny Polskiego Radia

Przyczyniła się do popularyzacji w Polsce literatury iberoamerykańskiej, tłumaczyła między innymi Cortázara, Márqueza i Borgesa. Była również pisarką oraz autorką wspomnień "Nie wszystko o moim życiu". Zanim jednak Zofia Chądzyńska wydała swoją autobiografię, nagrała dla Polskiego Radia pewne szczególne opowieści.

Termometr dla Piłsudskiego

Wśród najwcześniejszych wspomnień zachowała dwie postacie: Rubinsteina, z którym przyjaźnił się jej ojciec (pożyczył pianiście frak na pierwszy występ w Łodzi) i Piłsudskiego, który po powrocie z Magdeburga do Warszawy zamieszkał po sąsiedzku.

Mama kilkuletniej wówczas Zosi została zobowiązana do przygotowywania - jak się okazało, przez tydzień - ciepłych posiłków dla Piłsudzkiego. Któregoś dnia jego adiutant przyszedł późno w nocy i pożyczył od Chądzyńskich termometr, bo "komendant Piłsudski ma gorączkę". - Nigdy już nie oddali nam tego termometru. Szkoda, byłaby ładna pamiątka - wspominała z uśmiechem Zofia Chądzyńska.

"Słonimski nie był za ładny"

Wśród ówczesnych znajomych przyszłej tłumaczki był, związany wtedy z "Wiadomościami Literackimi", Marian Eile. - Poradził mi, że należy pojawić się ze dwa razy na Mazowieckiej na półpięterku. Poszłam tam, poznałam po kolei wszystkich Skamandrytów, między innymi Słonimskiego. Gruby był, brzydki, wcale mi się nie podobał. Ja byłam ładna, chociaż może też trochę za tłusta - mówiła bez ogródek.

Zapamiętała również Tuwima, dla którego "trzeba było zaciemniać pokój, miał lęk przestrzeni i bał się spać przy świetle".

Skandal i wycieczki

Dzięki przypadkowemu spotkaniu z Franciszkiem hrabią Potockim z Nieborowa dostała pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. - Zostałam jednak spektakularnie wyrzucona z ministerstwa, z wilczym biletem, ale tego niestety nie opowiem, bo nie wypada, zgroza i zgorszenie - mówiła Zofia Chądzyńska przed radiowym mikrofonem (z jej książki wiemy, że chodziło o kuriozalny zarzut popełnienia "czynu niemoralnego").

Następnie dostała pracę w Biurze Podróży "Orbis". - Jak się okazało, że znam trochę języki, zaproponowano, bym jeździła z wycieczkami jako przewodnik. Gdy dziś o tym myślę! Nie było w Warszawie drugiej takiej osoby, która by się gorzej orientowała niż ja. Gdziekolwiek! Poza tym wzrok miałam zawsze krótki, nie poznawałam nikogo - podkreślała, opisując przy tym kilka swoich przygód jako opiekun turystów.

Kierunek: Argentyna

Podczas wojny, na początku 1940 roku, trafiła do Pawiaka, gdzie spotkała m.in. Stanisława Dygata. Po 6 miesiącach, na dzień przed pierwszym wielkim transportem więźniów Pawiaka do Oświęcimia, została uwolniona.

Po wojnie przedostała się - m.in. przez Pragę i Paryż - do Tangeru. Tu zapadła na tężec, na szczęście zdołano ją wyleczyć. (Jej leczenie zostało opisane w "Revue Médicale" jako pierwszy przypadek uratowania kogoś przez serum wraz z antybiotykami).

W 1949 mieszkali wraz z mężem w Lyonie - Bohdan Chądzyński pełnił tu funkcję wicekonsula. Pod koniec roku został odwołany z placówki, postanowili wracać mimo wszystko do kraju. Wybrana przypadkowo sztuka Sartre'a, na którą poszli, spowodowała, że zmienili zdanie. Zdecydowali się na wyjazd do Argentyny - pod ochroną francuskiej policji (z fałszywymi paszportami wystawionymi dla "Kowalskich") przez pół roku oczekiwali w Paryżu na wizę.

Od staników do pralni

Podczas podróży do Ameryki Południowej poznali na statku Argentynkę "z tak zwanej oligarchii", która pomogła im wynająć w Buenos mieszkanie. Dwa tygodnie po ich przybyciu zaprosiła ich na koktajl, na którym byli m.in. Borges i Sabato. "Najwspanialsze argentyńskie nazwiska nic nam jeszcze wtedy nie mówiły" - przyzna po latach Zofia Chądzyńska.

- Szalenie dużo myślawszy, kupiłam w Buenos sklep z pończochami i stanikami. Ale był to błąd - wspominała swoje argentyńskie początki. Po epizodzie ze sklepem przyszedł czas na zajęcie typowe dla ówczesnych Polaków w Argentynie: prowadzenie pralni. - O siódmej rano przychodziło dwóch dziko śmierdzących czosnkiem chłopaków, bo czosnek na śniadanie jest warunkiem potencji i wszyscy Argentyńczycy od tego zaczynają dzień, i nucąc tangasy obsługiwali w pralni maszyny – opowiadała.

Awantury z Gombrowiczem

- Gombrowicza poznałam jeszcze w Warszawie, przed "Ferdydurke", kiedy był nieśmiałym chłopcem. Wydawało mi się w Argentynie, że o mnie nie pamięta, tymczasem kilka dni po przyjeździe dostałam telefon. Odbieram, a tam: "Tu Witoldo, Witoldo Gombrowicz. Czy zechcę odwiedzić jego niskie progi. Będzie całe Buenos Aires i koktajl na sto dwa". No to się wybrałam – mówiła Zofia Chądzyńska o tym, jak zaczęła się jej argentyńska, swoista, znajomość ze słynnym polskim pisarzem.

Swoista, bo - jak opowiadała ze szczegółami Zofia Chądzyńska - zdarzały się groteskowe historie a to z przymuszeniem do zakupu obrazu z ubogiego mieszkania Gombrowicza, a to z przechowaniem "ukochanego dywanu" pisarza. - Skąpstwo jego doprowadzone było do granic. Ale przed współpracą z Wolną Europą był nędzarzem - podkreślała tłumaczka.

***

Wśród bohaterów opowieści Zofii Chądzyńskiej nie mogło oczywiście zabraknąć Julio Cortázara. 

- Pamiętam, jak on kiedyś, przyjechawszy po raz kolejny do Polski i zobaczywszy siedem tysięcy studentów, którzy przyszli się z nim spotkać, przyszedł do mnie potem na kolację, wziął "Grę w klasy", potrzymał w ręku, rzucił na stół i powiedział do mnie: 'A cholera Cię właściwie wie, co ty tam piszesz!'" - opowiadała.

Początek tej arcysłynnej powieści Cortázara wskazuje między innymi na nieprzypadkowość życiowych doświadczeń. Być może zasada ta dotyczy również losów tak barwnych i tak niesamowitych, jakich doświadczyła Zofia Chądzyńska.

Czy udałoby mi się spotkać Magę? Tyle razy, gdy szedłem przez rue de Seine, wystarczało mi pochylić się nad łukiem wychodzącym na Quai Conti, aby (...) jej szczupła sylwetka od razu rysowała się na Pont des Arts (…). I wydawało się tak naturalne przejść na drugą stronę ulicy, wejść na stopnie mostu, na jego smukły kontur, zbliżyć się do Magi uśmiechającej się bez zdziwienia, przekonanej, tak jak i ja, że przypadkowe spotkanie jest czymś najmniej przypadkowym w naszym życiu (...). (J. Cortázar, "Gra w klasy", tł. Z. Chądzyńska)
  

jp

• "Trzy tłumaczki" to fascynująca opowieść o wybitnych polskich tłumaczkach, którym zawdzięczamy dostęp do dużej części klasyki literatury francuskiej i anglosaskiej
• Maria Skibniewska, Joanna Guze i Anna Przedpełska-Trzeciakowska. Krzysztof Umiński w fascynujący sposób ukazuje ich niezwykłe osobiste losy, wplątane w historię XX wieku, ich perypetie z PRL-owską cenzurą i zmagania z tekstami Tolkiena, Camusa czy Austen

"Trzy tłumaczki" to książka, która przybliża sylwetki kobiet, dzięki którym polski czytelnik po raz pierwszy mógł przeczytać w swoim języku dzieła takich autorów jak Tolkien, Camus, Faulkner czy Austen. I choć osoby odpowiedzialne za przekład często pozostają w cieniu autora, to ich wkładu w rozwój kultury przecenić się nie da. Książka Krzysztofa Umińskiego przybliża nam nie tylko warsztat tłumacza, ale przede wszystkim pokazuje interesujące życie trzech wybitnych kobiet, których losy splotły się z trudną historią XX wieku.

"Trzy tłumaczki". Pierwsze spotkania.

Krzysztof Umiński urodził się w 1984 r. Debiutował relacjami z podróży po Bliskim Wschodzie, zamieszczanymi w prasie turystycznej, publikował eseje, wywiady oraz recenzje, ale co istotne, przede wszystkim sam zajmował się tłumaczeniem. Odpowiada za przekład książek takich autorów jak Albert Cohen, Soren Gauger, Rohinton Mistry czy Arundhati Roy. Jako dziecko, zafascynowany światem przedstawionym w "Hobbicie" Tolkiena, po raz pierwszy zetknął się z Marią Skibniewską. Poprzez jej tłumaczenie wspomnianej powieści. - Mama czytała mi "Hobbita", kiedy miałem sześć lat. Dosyć mocno ta lektura we mnie została - przyznaje autor książki "Trzy tłumaczki".

Do dziś z Krzysztofem Umińskim pozostali bohaterowie książki, zawarte w niej konkretne zdania i emocje towarzyszące kolejnym przeżywanym w toku lektury przygodom. To nie przypadek, gdyż - jak dodaje Umiński - wielu tłumaczy, a także wiele osób zawodowo zajmujących się językiem kształtują lektury poznawane w dzieciństwie. Inną z takich lektur, ważnych dla gościa audycji, byli "Trzej Muszkieterowie" Dumasa w tłumaczeniu Joanny Guze. - Ta książka nie jest wcale tak charakterystyczna dla jej dorobku. Jak na jej kryteria to pozycja dosyć popularna. Ona miała trochę koturnowe preferencje - zaznacza Krzysztof Umiński.

"Trzy tłumaczki". Niełatwe losy Joanny Guze

Co interesujące, do tłumaczenia Dumasa Joannę Guze miała przekonać jej przyjaciółka, Julia Hartwig, która pragmatycznie zauważyła, że po przełożeniu "Trzech Muszkieterów" Guze będzie mogła żyć ze wznowień. - I tak faktycznie było, bo powieść ta miała ich pewnie z dziesięć za jej życia - mówi gość "Moich książek". Sama Joanna Guze nie miała łatwego życia. W czasie wojny, przez dwa lata przebywała w Związku Radzieckim. O koszmarze, który wówczas przeżyła, zdecydowała się opowiedzieć dopiero pod koniec swojego życia. - W chwili wybuchu wojny miała 22 lata, była studentką Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Kiedy Niemcy w 1941 roku zaczęli się zbliżać do Lwowa, opuściła swoje rodzinne miasto. Zatrzymała się aż w Taszkiencie - przypomina Krzysztof Umiński.

Pracowała tam jako robotnica w fabryce produkującej worki na front. W tejże fabryce przydarzył jej się groźny wypadek: wkręciło jej rękę w maszynę. Pogruchotaną, z trudem udało się uratować dzięki znalezionemu w okolicy chirurgowi. W książce "Trzy tłumaczki" Krzysztofa Umińskiego Joanna Guze przedstawiona jest przede wszystkim poprzez listy, które w dużych ilościach wysyłała do swoich przyjaciół. To, co rzuca się w oczy, to niezwykły talent pisarski i własny styl. To atuty, które z pewnością nie pozostały bez wpływu na zdolność do mistrzowskich przekładów najwybitniejszych pisarzy w dziejach literatury. - Guze pisała też książki o sztuce, była krytyczką filmową na łamach czasopisma "Film" - wylicza gość audycji.

Fb/Wydawnictwo "Marginesy"

"Trzy tłumaczki". Między Londonem a Faulknerem

Trzecią bohaterką książki "Trzy tłumaczki", jest Anna Przedpełska-Trzeciakowska. Urodziła się w roku 1927, w rodzinie mieszczańskiej, która przed wojną żyła szczęśliwie i na dobrym poziomie. Później pani Anna brała udział w powstaniu warszawskim, a wojna zabrała jej nie tylko szczęście, ale również starszego brata, Andrzeja. W swojej pracy tłumaczki zasłynęła m.in. z przekładów powieści Jane Austen jak choćby "Duma i uprzedzenie". To niezwykłe spotkanie dwóch kobiet, które dzieliło 150 lat. - Kluczowe wydaje mi się to, że Anna Przedpełska-Trzeciakowska znajdowała się na styku epok. Mogła czerpać z dwóch różnych czasów - wyjaśnia Krzysztof Umiński.

Z jednej strony skończyła studia anglistyczne na powojennym Uniwersytecie Warszawskim. Miała tam kontakt z żywym językiem, a swoją znajomość kultury pogłębiała po latach we własnym zakresie. - Czyniła to poprzez podróże, poprzez gromadzenie książek poświęconych Jane Austen - wylicza gość audycji. Z drugiej zaś, cząstka Anny Przedpełskiej-Trzeciakowskiej nadal tkwiła w epoce minionej. Jej matka spędzała czas z panienkami z rodzin arystokratycznych, miała pojęcie o organizowanych w tych środowiskach balach. - Było to niesłychanie pomocne, jeśli chodzi o odtworzenie formy choćby dialogu, jakim posługują się bohaterki i bohaterowie Austen - przyznaje.

"Trzy tłumaczki". Wśród stosu książek

Wspomniana już Maria Skibniewska wśród bohaterek książki "Trzy tłumaczki" stanowiła i nadal stanowi największą tajemnicę. Urodziła się w roku 1904, a II wojna światowa przecięła jej życie w chwili, gdy było ono ułożone i uporządkowane. Ostatni ślad tego szczęścia utraciła w latach 50., kiedy zmarł jej mąż. Ukojenie przynosiła jej tylko praca, w której pogrążyła się w stu procentach. - W tym jej zanurzeniu się w pracy, w tym oddaniu, jest coś przerażającego czy wręcz nieludzkiego. Pozostawiła po sobie stosy książek i być może przetłumaczyła je w jakimś odrętwieniu. Myślę o niej z czułością, wdzięcznością, ale i z przerażeniem - nie kryje Umiński. Maria Skibniewska przez osiem godzin dziennie pracowała w Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik", gdzie kierowała redakcją romańską, a po tych ośmiu godzinach wracała do domu i tłumaczyła. Sam autor "Trzech tłumaczek" pisze, że stos książek przetłumaczonych przez Skibniewską przewyższałby ją o ponad czterdzieści centymetrów, a mierzyła 164 cm.

"Trzy tłumaczki"

Maria Skibniewska urodziła się 3 maja 1904 r., zmarła 28 października 1984 r. Polska tłumaczka, specjalizująca się przede wszystkim w anglojęzycznej i francuskojęzycznej literaturze pięknej. Przełożyła na polski około stu książek, m.in. autorstwa Grahama Greene’a, Henry’ego Jamesa, Thomasa Wolfe’a, Bruce’a Marshalla, Williama Saroyana, J.R.R. Tolkiena, Johna Updike'a i Patricka White’a. 

Joanna Guze urodziła się 30 listopada 1917 r., zmarła 12 stycznia 2009 r. Była tłumaczką, krytykiem, historykiem sztuki i popularyzatorką malarstwa. Tłumaczyła liczne dzieła francuskie, m.in. "Upadek" i "Dżumę" Alberta Camusa, "Trzech muszkieterów" Aleksandra Dumasa czy "Szkołę Robinsonów" Juliusza Verne'a.

Anna Przedpełska-Trzeciakowska urodziła się 5 lipca 1927 r. Polska tłumaczka literatury amerykańskiej i angielskiej. Najbardziej znana z przekładów powieści Jane Austen, takich jak: "Duma i uprzedzenie", "Perswazje" i "Rozważna i romantyczna". Tłumaczyła również dzieła Jacka Londona, Williama Faulknera, Charlesa Dickensa czy Josepha Conrada.

Zobacz też:

• Z Syberii do Indii. "Wszystkie dzieci Maharadży" Joanny Puchalskiej
• "Quality Time" - szczere spojrzenie Jurka Sawki na otaczającą nas rzeczywistość

***

Tytuł audycji: Moje książki

Prowadzi: Magda Mikołajczuk

Gość: Krzysztof Umiński

Data emisji: 26.01.2022 

Godzina emisji: 23.09

mg

Postać Anieli Zagórskiej, która zapisała się na kartach polskiej kultury jako kongenialna tłumaczka Josepha Conrada, przedstawiły na antenie Polskiego Radia 24 Magdalena Merta oraz Maryna Miklaszewska. 

Kuzynka Josepha Conrada

- Aniela Zagórska przyszła na świat 20 grudnia 1881 roku w Lublinie. Jej ojciec był chirurgiem i wcześnie, kiedy Aniela miała zaledwie 17 lat, osierocił rodzinę. Matka, również Aniela, pochodziła z rodziny Unrugów i była spokrewniona z Józefem Unrugiem, dowódcą obrony Helu po wybuchu II wojny światowej, który skapitulował przed Niemcami dopiero 1 października 1939 roku. Wcześniej z prywatnych środków zakupił dla polskiej Marynarki Wojennej pierwszy po odzyskaniu niepodległości okręt - ORP "Pomorzanin". Matka naszej bohaterki była hafciarką i pianistką i również, tak jak córka, parała się sztuką translatorską, tłumaczyła z języka niemieckiego i francuskiego teksty o tematyce religijnej. Aniela miała siostrę Karolinę, śpiewaczkę operową. Była także spokrewniona z Josephem Conradem (Józefem Korzeniowskim) - powiedziała Magdalena Merta. 

Maryna Miklaszewska zwróciła uwagę na fakt, że "oczywiście mówiąc o Anieli Zagórskiej jako kuzynce i tłumaczce dzieł Conrada, nie sposób nie powiedzieć choćby kilku zdań o samym Korzeniowskim". - Józef Korzeniowski miał na imię Konrad. Z kolei Korzeniowski to nazwisko rodowe jego ojca Apolla Korzeniowskiego będącego wówczas bardzo znanym poetą i działaczem patriotycznego obozu "czerwonych" w powstaniu styczniowym, za co został zesłany wraz z żoną na Syberię, gdzie Konrad spędził pierwsze 5 lat swojego życia - wskazała. 

"Dojrzewał w świecie zesłańców" 

- Od wczesnego dzieciństwa żył w świecie wypełnionym patriotyzmem i uczuciami żałobnymi, wręcz cmentarnymi. Jego matka Ewa pisała, że Konrad ma żałobną sukienkę, czyli żałobny strój, oraz iż inaczej go do kościoła nie poprowadzi, więc ubierany był na czarno, a po zesłaniu do Wołogdy to się jeszcze nasiliło. Można powiedzieć, że dojrzewał w świecie zesłańców przenikniętym patriotyczną gorączką, heroizmem, poezją romantyczną, duchami i cmentarzami. Na zesłaniu zmarła jego matka, a dwa lata po powrocie z zesłania zmarł jego ojciec. W 1869 roku, w wieku zaledwie 12 lat, Konrad był już całkowicie osierocony. Trudno właściwie pojąć, jak to się stało, że dziecko mickiewiczowskie, czyli "urodzone w niewoli, okute w powiciu" wyzwoliło się bez wysiłku z brzemienia bycia ofiarą, poetą polskim w typie Mickiewicza czy Sienkiewicza i w wieku 17 lat spełnił marzenie swojej młodości i wyjechał do Marsylii, by pływać na statkach - mówiła Maryna Miklaszewska.

Zaznaczyła, że "20 lat później został powieściopisarzem, ale angielskim". - To budziło pewne oburzenie, np. Eliza Orzeszkowa była bardzo oburzona. Po wydaniu pierwszych powieści Konrada, który przybrał nazwisko Joseph Conrad, Korzeniowski było używane jedynie w Polsce, przez co uważano go wręcz za zdrajcę. Zresztą krytycy angielscy też nie byli nim zachwyceni. Nie mogli zrozumieć, dlaczego on pisze po angielsku, skoro jego naturalnym językiem jest polski. Jakiś krytyk nazwał go pisarzem bez kraju i języka. Potem odwiedził Polskę i namówił swoją kuzynkę, aby zajęła się przekładami jego tekstów na język polski - powiedziała. 

Magdalena Merta podkreśliła, że Joseph Conrad "potrzebował tego dotarcia do ojczyzny rodziców, do czytelnika w ojczyźnie rodziców". - Sama Aniela nie skończyła studiów uniwersyteckich, po ukończeniu szkoły średniej w Lublinie przez chorobę płuc spędziła jakiś czas w Zakopanem, gdzie jej matka założyła pensjonat Konstantynówka - dodała.

Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy. 

* * *

Audycja: "Polki"
Prowadzące: Magdalena Merta oraz Maryna Miklaszewska
Data emisji: 19.02.2022
Godzina emisji: 08.06

nt

Pisarz Wojciech Engelking, syn Leszka Engelkinga, podając w mediach społecznościowych informację o śmierci ojca, napisał o nim, że był "tłumaczem, wiernym polszczyźnie i językom, z których na nią przekładał, a także pisarzom, których dzieła ujmował w naszej mowie". Zasługi Leszka Engelkinga w dziedzinie przekładu ujął w ten sposób: "Van Veen i Ada u Nabokova rozmawiają po polsku jego rzeczownikami i czasownikami, wyrok wydany jego polskimi słowami dostaje Cyncynat w »Zaproszeniu na egzekucję«, jego polskie przymiotniki i przyimki znajdują się w wierszach Bukowskiego i Garcii Lorki".

Skromny perfekcjonista

Dwa dni po śmierci Leszka Engelkinga w Polskim Radiu wspominał go Jerzy Jarniewicz, poeta, krytyk literacki, a także przyjaciel zmarłego. – Znaliśmy się 35 lat. Był jednym z najznakomitszych tłumaczy, przekładał z wielkim szacunkiem do tekstu i autora. Tłumaczył z czeskiego, słowackiego, rosyjskiego, ukraińskiego, szwedzkiego, hiszpańskiego, był niezwykle precyzyjny. Kolekcjonował słowniki, przywoził je z zagranicznych podróży, był perfekcjonistą, a jego teksty zawsze były bardzo żywe. Charakterystyczny dla niego humor i dowcip doskonale widać w jego własnej twórczości – mówił gość Pawła Siwka.

Jerzy Jarniewicz podkreślił, że mimo olbrzymich zasług na polu przekładu literackiego, Leszek Engelking nigdy nie był megalomanem. – Sam bardzo konsekwentnie pozostawał w cieniu swojego dzieła. Choć był jednym z najwybitniejszych tłumaczy, to nigdy tak o sobie nie mówił, nie próbował wyjść przed szereg. Środowisko literackie nie jest wolne od złośliwostek, ironii i krytyki. Nie pamiętam, aby przez te 35 lat Leszek o kimkolwiek wygłosił jakiś złośliwy komentarz. To było coś naturalnego, wspaniałego i bardzo rzadkiego – powiedział.

Gość audycji przypomniał o innych dokonaniach literackich Leszka Engelkinga. – Jego własna twórczość to poza krytyką literacką także poezja, około dziesięć tomów wierszy. Były mu bardzo potrzebne jako tłumaczowi. To spotkania z różnymi literackimi konwencjami, na przykład starą japońską formą haiku. Bawił się słowem, w swej poezji umiał wyjść na nowe terytoria – opowiadał.

Szaman poza tapczanem

Jerzy Jarniewicz zwrócił uwagę, że "Leszek Engelking był fenomenalnym erudytą i znawcą literatury bardzo wielu języków". Można się o tym przekonać nie tylko sięgając po jeden z tekstów krytycznoliterackich Leszka Engelkinga, lecz także słuchając radiowych rozmów z pisarzem, który uwielbiał innych pisarzy i chciał ich popularyzować.

Najważniejszym autorem w życiu twórczym Leszka Engelkinga był bez wątpienia Vladimir Nabokov, który w jednym z listów stwierdził, że "jedyną rzeczą, jaka w literaturze ma znaczenie, jest mniej lub bardziej irracjonalne szamaństwo książki, że dobry pisarz jest nade wszystko czarownikiem". 

– Zgadzam się z Nabokovem – mówił Leszek Engelking w audycji Dooty Gacek w 2004 roku. –Dla mnie także najważniejsze jest to oczarowanie, jakie odczuwam przy kontakcie z książką i które nie daje się właściwie w pełni zracjonalizować, przełożyć na język - powiedzmy - naukowy. Pozostaje margines czegoś, co jest niewyjaśnialne, co po prostu działa – dodał.

Na czym może polegać takie szamaństwo? Leszek Engelking wyjaśnił to na przykładzie swoich dwóch ulubionych polskich poetów - Bolesława Leśmiana i Adama Mickiewicza. 

– Mickiewicz ma z Leśmianem, a także z Nabokovem, jedną cechę wspólną, która jest dla mnie ważna w literaturze. Tą cechą jest ogromna zmysłowość, dotykalność świata, o którym piszą –ocenił. "Szamańskie" zanurzenie w literackich czarach jest jednak dla twórcy zaledwie pierwszym krokiem zarówno jako czytelnika, jak i rzemieślnika słowa. Głębokie doświadczanie tekstu staje się dla niego jednym z kluczowych elementów warsztatu tłumacza.

– Wydaje mi się, że tłumaczenie jest pewnym przywilejem, jest bowiem pewnym sposobem lektury – stwierdził. – Kiedy kładziemy się na tapczanie, siadamy w fotelu, siedzimy w autobusie lub pociągu i mamy książkę, stosujemy tylko jeden ze sposobów lektury. Można ją pogłębić przez powtórną lekturę, i jeszcze jedną ponowną lekturę, co zalecał Nabokov. Można ją też pogłębić przez aktywne podejście do dzieła czytanego. To może być recytacja, publiczne czytanie, czytanie na głos samemu sobie, to może być adaptacja w formie scenariusza, wyreżyserowanie sztuki. Wreszcie: to może być tłumaczenie. To bardzo dobry sposób lektury, bo jest bardzo dogłębny, dlatego że trzeba naprawdę dokładnie zrozumieć, o co pisarzowi chodzi, począwszy od poszczególnych komórek tekstu, a skończywszy na całości. Nie tłumaczy się przecież słów ani nawet zdań, tylko tłumaczy się całości. Inaczej przekład jest do niczego – powiedział.

W innej audycji Leszek Engelking, snując opowieść o swoim życiu tłumacza, o książkach, które przyswajał polszczyźnie oraz ich autorach, zdradził, który przekład był dla niego największym wyzwaniem.

– Jeśli chodzi o stopień trudności tłumaczenia, to jednak nie żaden poeta dał mi najbardziej w kość, tylko Nabokov przy powieści "Ada albo Żar". Jest ona tak nasycona rozmaitymi chwytami poetyckimi, że to robota bardzo trudna, aczkolwiek też przyjemna. To było najtrudniejsze tłumaczenie, jakiego się podjąłem, jedyne, przy którym dwa razy zmieniałem termin oddania tekstu – opowiadał w 2016 roku.

***

Leszek Engelking urodził się 2 lutego 1955 roku w Bytomiu. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Pierwsze próby translatorskie podejmował jeszcze jako nastolatek. W latach 1984-1995 był redaktorem "Literatury na Świecie" (czterokrotnie został laureatem nagród przyznawanych przez redakcję miesięcznika). Wykładał na Uniwersytecie Warszawskim, Uniwersytecie Palackiego w Ołomuńcu, Uniwersytecie Łódzkim, Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Szczecińskim, Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, a także na Uniwersytecie Iwana Franki we Lwowie, uniwersytecie w Preszowie (Słowacja),  oraz Justus-Liebig-Universität w Giessen (Niemcy). W 2013 roku uzyskał stopień doktora habilitowanego za pracę na temat twórczości Vladimira Nabokova.

W 2010 otrzymał nagrodę polskiego PEN Clubu "za przekłady z języka angielskiego i języków słowiańskich". Czesi docenili jego dokonania m.in. nagrodą "Premia Bohemica", przyznawanej za popularyzację literatury czeskiej za granicą. Leszek Engelking tłumaczył Jachyma Topola, Danielę Hodrovą, Miroslava Holuba, a także publicystyczne teksty Mileny Jesenskej (przyjaciółki Franza Kafki). Przekładał czeskich poetów: Petra Mikesza, Ivana Blatnego, Egona Bondego, Jaroslava Seiferta oraz Vaclava Buriana.

Zmarł 22 października 2022 roku. Pochowano go na cmentarzu w podwarszawskim Brwinowie, gdzie mieszkał.

IAR/mo/mc