Беларуская мова ў Беларусі знаходзіцца на перыферыі жыцця грамадства. Аднак гэта не заўсёды ўсведамляюць самі беларусы, якія прывыклі карыстацца ў быце рускай мовай і часам нават не задумваюцца пра тое, што продкі пакінулі ім у спадчыну родную беларускую мову. Каб ацаніць сітуацыю з беларускай мовай у Беларусі аб’ектыўна, варта паглядзець на яе з боку. Сваім вопытам і назіраннямі дзеліцца вядомы польскі даследчык беларускіх народных гаворак, супрацоўнік Славянскага інстытута Чэшскай АН Мірослаў Янковяк.
Мірослаў Янковяк успамінае, як у канцы 1990-х гг., будучы студэнтам Варшаўскага ўніверсітэта, які вывучаў беларускую мову на кафедры беларусістыкі ВУ, паехаў разам з іншымі студэнтамі ў Гродна. Гэта быў першы візіт Мірослава Янковяка ў Беларусь. Пры гэтым, як адзначае даследчык, тады ён яшчэ не ведаў рускай мовы.
Мірослаў Янковяк: — Першай сустрэчай з рэальнасцю быў паход у Гродне ў кнігарню, дзе мы хацелі купіць беларускую літаратуру. Прадаўшчыца вельмі здзівілася, што нехта наогул хоча купіць кнігі на беларускай мове, і дадала, што трохі гэтых кніг ёсць у куце, у канцы магазіна.
Мірослаў Янковяк прызнаецца, што тая моўная сітуацыя, з якой ён і іншыя студэнты беларусазнаўцы з Варшаўскага ўніверсітэта сутыкнуліся ў Гродне, а затым у Мінску іх расчаравала.
Мірослаў Янковяк: — Мы ўбачылі, што большасць людзей размаўляе па-руску або на трасянцы. Большасць надпісаў у Мінску таксама была на рускай мове.
Мірослаў Янковяк асаблівую ўвагу звяртае на тое, як беларуская мова ўспрымаецца ў магазінах і рэстаранах у Беларусі.
Мірослаў Янковяк: — Я дагэтуль не магу зразумець сітуацыі, калі беларускамоўны чалавек у рэстаране ці ў краме робіць заказ, а афіцыянтка ці прадаўшчыца не хоча пераходзіць на беларускую мову. Не яна, а кліент мусіць прыстасавацца да афіцыянткі ці прадаўшчыцы і перайсці на рускую мову, што я назіраў, калі са сваімі сябрамі бываў у такіх установах. У гэты момант афіцыянтка “перамагала” ў “змаганні” беларускі свет. Яна патрабавала звяртацца да яе на рускай мове. Праўда, раней я не ведаў, якую сілу мае кніга скарг, бо інакш выкарыстоўваў бы яе. Бывала, што я хацеў у магазіне нешта заказаць па-беларуску, а прадаўшчыца пыталася: «А вы что, оппозиционер или из деревни?»
Зрэшты, як успамінае Мірослаў Янковяк, з ім у Беларусі здараліся розныя моўныя гісторыі, цалкам нечаканыя. Адна з іх адбылася ў Мінску, калі мовазнавец гуляў са сваім знаёмым па горадзе.
Мірослаў Янковяк: — У парку каля тэатра імя Янкі Купалы мы з сябрам зайшлі ў туалет і паміж сабой размаўлялі на польскай мове. Там былі дзве жанчыны, якія, пачуўшы, што мы размаўляем па-польску, перайшлі з рускай мовы на беларускую.
Мірослаў Янковяк зрабіў цікавыя назіранні за моўнымі паводзінамі сваіх беларускамоўных знаёмых у Беларусі.
Мірослаў Янковяк: — Гэта вузкае кола людзей, якія свядома выбіраюць беларускую мову. Яны сустракаюцца з беларускамоўнымі знаёмымі, каб размаўляць на розныя тэмы, звязаныя з Беларуссю. Гэта таксама дарослыя людзі, якія вывучылі беларускую мову ў дарослым узросце. Таксама ў мяне ёсць знаёмы, які сцвярджаў, што заўсёды размаўляе толькі па-беларуску. Але калі я завітаў да яго дадому, то яго маці вельмі здзівілася, што ён з госцем з Польшчы размаўляе па-беларуску: “Говори по-русски!”
Людзі, якія выбіраюць беларускую мову, супрацьстаяць не толькі агульнадзяржаўнай сітуацыі, але ў іх адбываецца таксама барацьба за мову на ўзроўні сям’і.
Цяпер, ведаючы і беларускую і рускую мову, прыязджаючы ў Беларусь, Мірослаў Янковяк карыстаецца абедзвюма ў залежнасці ад сітуацыі.
Мірослаў Янковяк: — З пагранічнікамі і міліцыянерамі ў Беларусі я ніколі не буду размаўляць па-беларуску, бо гэта аўтаматычна выклікае нейкія падазрэнні.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё