Пісьменнік Уладзіслаў Сыракомля (сапраўднае імя Людвік Кандратовіч) нарадзіўся ў 1823 г. у вёсцы Смольгава сучаснага Любанскага раёна, на самым поўдні Мінскай вобласці. Зоркай літаратуры стаў у Вільні, хаця яго кнігі выходзілі не толькі тут, але і ў Мінску, Варшаве і іншых мясцовасцях. Пры жыцці і доўгі час пасля смерці ён быў вельмі папулярны ў польскага чытача — ад Львова да Познані. Але цяпер яго ведаюць у Польшчы нямногія, а вось у Беларусі ён досыць папулярны — праўда, не столькі як літаратар, а больш як краязнавец.
Stella Fornarina (córka piekarza). Ustęp z życia Rafaela, przez Władysława Syrokomlę, Mińsk: Nakładem braci Bejlinów księgarzy mińskich 1859. Гэту 88-старонкавую кнігу я набыў на днях у адной з антыкварных крам у раёне горада Катавіцэ. Выданне паходзіць з львоўскай прыватнай бібліятэкі, якая збіралася да Другой сусветнай вайны, а пасля яе была перавезена ў Польшчу.
Старонкі маленькай па фармаце кніжачкі не абрэзаныя. Кніга, значыць, нячытаная. А галоўнае яна мае арыгінальную вокладку. Гэта сапраўдны рарытэт. Бо раней кнігі з папяровай вокладкай перапляталі, а саму вокладку чамусьці не пакідалі.
Для даследчыка гісторыі майго роднага Мінска гэта першарадная каштоўнасць. Гэта адно з апошніх друкаваных выданняў на польскай мове, якое ўбачыла свет у Мінску да Студзеньскага паўстання 1863-1864 гг. і да пачатку ХХ стагоддзя. Напомню, што пасля паўстання выдаваць мастацкія і навуковыя кнігі па-польску ў Літве і Беларусі не дазвалялі расійскія ўлады.
Сыракомлева Stella Fornarina выйшла ў той жа друкарні, дзе адначасова выходзілі творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча — і на польскай, і на беларускай мове. Сыракомля і Дунін–Марцінкевіч, як вядома, ведалі адзін аднаго.
Вернемся да вокладкі. На яе адваротным баку надрукаваны наступны тэкст:
Dzieła nakładowe księgarni braci Bejlinów. […]
Marcinkiewicz Wincenty Dunin. Hapon, powieść w języku białoruskiego ludu napisana, ozdobiona 4 rycinami, 1855… Rs. 1.
Так што гэтая кніга Сыракомлі ўпісваецца ў гісторыю Дуніна-Марцінкевіча не толькі ўскосна, але і непасрэдна.
Вокладка кнігі Stella Fornarina (córka piekarza). Ustęp z życia Rafaela, przez Władysława Syrokomlę, Mińsk: Nakładem braci Bejlinów księgarzy mińskich 1859. З кнігазбору Віктара Корбута (Варшава).
Пра гісторыю кнігі Stella Fornarina раю пачытаць у іншай кнізе: Stanisław Kirkor, Przeszłość umiera dwa razy. Powieść prawdziwa, Kraków: Wydawnictwo Literackie 1978. Паводле Станіслава Кіркора, гэты твор Сыракомлі звязаны з гісторыяй яго кахання з жонкай сябра, вядомага віленскага публіцыста Адама Ганоры Кіркора, — Хэленай. Гэта каханне было вялікім скандалам па ўсёй Літве і Польшчы. Бо і Сыракомля меў сям'ю — у Барэйкаўшчыне пад Вільняй.
Дацэнт філалагічнага факультэта Універсітэта ў Беластоку Катажына Касцевіч прызналася, што хацела б напісаць раман пра... раман Сыракомлі. А пакуль што пад яе рэдакцыяй у беластоцкім выдавецтве Wydawnictwo Prymat, Mariusz Śliwowski ўбачыў свет надзвычай цікавы зборнік — Władysław Syrokomla. Szkice i studia. W dwusetną rocznicę urodzin i sto sześćdziesiątą rocznicę śmierci pisarza («Уладзіслаў Сыракомля. Замалёўкі і эцюды. Да 200-годдзя з дня нараджэння і 160-годдзя з дня смерці пісьменніка»). Гэта кніга змяшчае артыкулы гісторыкаў, мовазнаўцаў і літаратуразнаўцаў, якія былі напісаны невыпадкова. Раней яны былі агучаны на міжнароднай міждысцыплінарнай навуковай канферэнцыі Wilno i Wileńszczyzna XIX wieku: język – literatura – kultura («Вільня і Віленшчына ў ХІХ ст.: мова — літаратура — культура»), якая адбылася ў родных Сыракомлевых Вільнюсе і Барэйкаўшчыне 13–14 верасня 2022 г.
Сярод апублікаваных у зборніку прац маю ўвагу прыцягнулі даследаванні Галіны Карась пра мову Сыракомлі, Катажыны Касцевіч — пра памяць у яго лірыцы, Радослава Акуліча-Казарына — пра ролю Сыракомлі ў творчасці Чэслава Мілаша, а Інэса Шульская, Тадэвуш Буйніцкі, Анджай Ратай, Малгажата Віхоўская і Хэнрыка Сакалоўская многа ўвагі прысвяцілі гістарычнай публіцыстыцы пісьменніка і яго зацікаўленнем спадчынай Вялікага Княства Літоўскага.
Катажына Касцевіч: — Калі гаворка ідзе пра падарожныя нататкі Сыракомлі, то трэба падкрэсліць, што гэта былі падарожжы па бліжэйшых ваколіцах. Сыракомля мала вандраваў. Ён ездзіў у Варшаву, у Каралеўства Польскае, наведваў таксама Познань і ваколіцы. Наведаў і Кракаў. Падарожныя запісы Сыракомлі тычацца Мінска, Нясвіжа, Вільні і іх ваколіц.
Але ён не ажыццяўляў далёкіх падарожжаў — у Паўночную Амерыку ці Афрыку, як Хэнрык Сянкевіч. Ён не пабываў, напрыклад, у Індыі, як Адам Аснык.
А ў яго сучаснікаў, чытачоў, мабыць, большай папулярнасцю карысталіся лірычна-эпічныя творы Сыракомлі. Сваімі вершамі, паэмамі яму ўдалося закрануць такую адчувальную нотку сярод чытачоў.
Гаворачы ж пра падарожжы Сыракомлі па яго ваколіцах, то трэба ўспомніць, што яны звязаны з яго захапленнем гістарычнымі славутасцямі. І гэта невыпадкова. Ён, напрыклад, уваходзіў у склад Віленскай археалагічнай камісіі, што ў 1855–1865 гадах займалася зборам і даследаваннем помнікаў старажытнасцей на тэрыторыі Літвы і Беларусі.
Няма навуковага выдання тых падарожных матэрыялаў, якія пакінуў пасля сябе Сыракомля. Але самі гэтыя публікацыі можна знайсці ў інтэрнэце адсканіраваныя, напрыклад, на партале Polona.
Сёння творы Сыракомлі, выдадзеныя нават пры яго жыцці, прыклад чаго я ўжо прыводзіў, можна купіць у Польшчы ў букіністычных крамах, у т.л. у інтэрнэце. У Беларусі ён не выдаецца ў арыгінале, па-польску, але былі кнігі ў перакладзе на беларускую мову. У кантэксце якой культуры варта разглядаць гэтага аўтара? Катажына Касцевіч бачыць тут цікавую праблему.
Катажына Касцевіч: — Калі гаварыць пра Сыракомлю як пра польскага, літоўскага і беларускага паэта, то кожная з гэтых прыналежнасцей і кантэкстаў патрабуе каментарыяў.
Сыракомля пісаў пераважна па-польску. На беларускай мове захаваліся толькі некалькі твораў. Яны не друкаваліся пры жыцці Сыракомлі, і нам сёння цяжка ацаніць, наколькі гэта вялікі даробак.
Сыракомля ведаў беларускую мову. Ён нарадзіўся і вырас на Палессі, быў душою звязаны з гэтымі мясцінамі. У сваіх літаратурных творах і падарожных нататках апісваў і беларускі народ.
У паэзіі ж Сыракомлі адчуваецца лірычная нота, характэрная для творчасці пісьменнікаў сярэдзіны ХІХ ст. з былых усходніх зямель Рэчы Паспалітай — Літвы, Беларусі і Украіны.
Увогуле, лічу таксама варта адзначыць, што Сыракомля падкрэсліваў адметнасць сваёй малой радзімы, адметнасць Літвы, і, як і многія яго сучаснікі, атаясамліваў сябе з традыцыямі Вялікага Княства Літоўскага. А як мы добра ведаем, традыцыі Вялікага Княства Літоўскага былі шматкультурныя. І Сыракомля таксама заўважаў гэту полікультурнасць і лічыў мэтазгодным яе падкрэсліваць у сваіх творах.
Віктар Корбут
Слухайце радыё
