Галосныя і зычныя гукі
Неадлучным элементам дзейнасці чалавека з’яўляецца мова. Гэта ўнікальная з’ява, якую чалавек стварыў для сябе самога, паводле сваіх мерак і толькі яму даступнымі сродкамі.
Мова чалавека – гэта асноўная форма існавання натуральнай мовы. Наш асноўны сродак зносін мае знакавую натуру. Структура знакаў паказвае на залежнасць паміж назвай, паняццем і аб’ектам. Назву мы ўспрымаем дзякуючы таму, што яна мае сваю форму (гучанне, графічнае ўяўленне ці рысунак). Гэтая назва выклікае ў нашай свядомасці абагульнены вобраз прадмета ці з’явы вонкавага свету, а таксама канкрэтны прадмет ці канкрэтную з’яву.
Моўны знак з’яўляецца адвольным, г. зн. яго форма не матывуецца яго значэннем. Наступная рыса – гэта лінейнасць: пісьмовы знак складаецца з літар, ад чарговасці якіх залежыць яго значэнне, напр. сон – нос, але не онс, бо такая лінейнасць у беларускай мове пазбаўленая значэння.
У сваю чаргу слова, якое чуем, гэта складаны акустычны сігнал, які можна апісаць пры дапамозе камбінацыі фізічных параметраў, такіх як вышыня, даўжыня ды інтэнсіўнасць гуку.
Калі мова для нас зразумелая, тады слухач выдзеліць тыя самыя элементы, што і моўца – тыя самыя галосныя і зычныя гукі.
І хаця мы добра ведаем, што выступаюць дзве формы выказвання: вусная і пісьмовая, то і так часта робім памылкі, гаворачы напр. «скажы гэтае слова, вымаўляючы кожную літару», ці «напішы гук а», бо ці ж можна гук напісаць, а літару сказаць? Таму давайце будзем старацца не рабіць памылак і супольна вучыцца правілам напісання і вымаўлення.
У беларускай мове маем 6 галосных гукаў: верхняга пад’ёму і, ы, у, сярэдняга э, о і ніжняга – а, якія, зразумела, могуць выступаць пасля цвёрдых і мяккіх зычных. Пасля мяккіх зычных на пісьме ім адпавядаюць графемы е, ё, ю, я, параўн.: бэз – без, нос – нёс, суды – сюды, маса – мяса.
Зычных гукаў у беларускай мове 24. Па спосабе ўтварэння выдзяляем:
• змычныя – звонкія б, д, ґ і глухія п, т, к,
• шчылінныя – звонкія з, ж, г і глухія с, ш, х, ды санорныя й і ў,
• злітныя (афрыкаты) – звонкія дж, дз і глухія ч, ц,
• змычна-праходныя (санорныя) – насавыя м, н, плаўны л і дрыжачы р.
Большасць зычных гукаў мае мяккія адпаведнікі, з выключэннем г. зв. зацвярдзелых: р, ж, ш, ч, дж і этымалагічнага ц (не блытаць з ц’, якое паявілася ў выніку цекання, г. зн. пераходу т’>ц’), і таму зацвярдзелыя зычныя ў беларускай мове трэба заўсёды вымаўляць цвёрда, напр.: рака, жыць, шыць, часта, джала, хлопец.
Гукавыя сродкі мовы вывучае фанетыка. Яна цесна звязана з арфаэпіяй, якая апісвае асаблівасці вуснай мовы, выяўляе заканамернасці гукавой сістэмы. На фанетыку абапіраюцца графіка і арфаграфія. Гукі пры дапамозе графічных сродкаў, а таксама з улікам арфаграфічных правіл адлюстроўваюцца на пісьме.
«Фанетыка мае вялікае практычнае значэнне, паколькі яе даныя выкарыстоўваюцца ў самых разнастайных галінах чалавечай дзейнасці. Найбольш традыцыйным і распрацаваным з’яўляецца выкарыстанне фанетычных ведаў у методыцы выкладання мовы. Рацыянальнае навучанне правапісу магчыма толькі пры дастатковым разуменні адрозненняў паміж гукавой і пісьмовай формамі беларускай мовы. […] Многія тэарэтычныя палажэнні і практычныя назіранні фанетыкі выкарыстоўваюцца спецыялістамі па выразным чытанні і сцэнічным мастацтве. […] У крыміналістыцы і судовай псіхалогіі маўленне з’яўляецца крыніцай інфармацыі ў следчым працэсе, пры верыфікацыі паведамленняў абвінавачанага і сведак здарэння. У крыміналістычнай практыцы асаблівасці вуснага маўлення могуць быць выкарыстаны для вызначэння пэўных рыс моўцы. Існуе некалькі індывідуальных прымет вуснага маўлення, істотных для крыміналістыкі: голас (яго характарыстыкі, звязаныя з тэмбрам, вышынёй, гучнасцю, інтэнсіўнасцю), інтанацыя, якая паказвае на асаблівасці асобы. Такім чынам, канкрэтныя вынікі фанетычных даследаванняў знаходзяць шырокія і разнастайныя сферы ўжытку» (Г.К. Чахоўскі, Т.Л. Чахоўская, Сучасная беларуская мова. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія, Мінск 2010, с. 5-6).
Ніна Баршчэўская