Гукі – гэта лінейныя фанетычныя адзінкі, пазбаўленыя значэння. Яны „з’яўляюцца будаўнічым матэрыялам для фанетычных адзінак больш высокага ўзроўню, г. зн., што гукі валодаюць утваральнай уласцівасцю. Але па гуках словы і адрозніваюцца. Так,словы мука і рука адрозніваюцца гукамі [м˚] і [р˚]. Гэта асноўныя функцыі гукаў – словаўтваральная і словаадрознівальная” (Г.К. Чахоўскі, Т.Л. Чахоўская, Сучасная беларуская мова. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія, Мінск 2010, с. 17).
Паводле месца ўтварэння зычныя гукі падзяляюцца на губныя і язычныя.
Сярод губных гукаў выдзяляюцца:
- губна-губныя: змычныя цвёрдыя б, п і мяккія б’, п’ (пасма, п’асок; босы, н’аб’осы); шчылінны ў (ішоў, праўда); змычна-праходныя насавыя м, н і мяккія м’, н’ (мыла, м’ілая; нос, н’ос);
- губна-зубныя: шчылінныя цвёрдыя в, ф і мяккія в’, ф’ (фабрыка, ф’ійаска; вос’эн’, в’асна).
Характарызуючы в, варта сказаць, што ў беларускай мове (у адрозненне ад польскай і расійскай) у становішчы перад о, у маем дачыненне з білабіяльным гукам, г. зн. губна-губным (вочы, вушы), а перад іншымі галоснымі в вымаўляецца як губна-зубны (вецер, выйсці).
У сваю чаргу ф з’яўляецца гукам запазычаным, які ў беларускую мову прыйшоу разам з запазычанай лексікай і таму ў гаворках часта замяняецца гукамі п (партух, картоплі – характэрная рыса гаворак на Беласточчыне), х (хунт) і спалучэннем гукаў хв (хварба, хвабрыка). Дарэчы, у літаратурнай мове прыжылося вымаўленне п ва ўласных імёнах (Панас, Піліп), ды хв у агульнай лексіцы (хваля). Гэтая асаблівасць стала падставай рэкамендацыі моўных пурыстаў, а асабліва Яна Станкевіча, не ўжываць ф, але замяняць гэты гук згодна з народнай мовай. Як добра ведаем, гэтая рэкамендацыя не прыжылася ў беларускім друку ні айчынным, ні эміграцыйным і была раскрытыкаваная таксама прадстаўнікамі беларускай дыяспары. Вось як пісаў Цімох Саладуха ў артыкуле Больш шкоды чымсь карысьці на старонках лонданскага часопіса „Аб’еднаньне”: „Трэба ведаць, што беларуская старадаўняя народная мова ня мела ў сваім слоўным запасе аніводнага слова з гукам ф. Гэта, зразумела, ня служыць падставаю, каб яго не было і ў сучаснай мове, асабліва мове літаратурнай. Цяпер гэты гук літаратурная мова мае і няма ніякае падставы пісаць хорма, а ня форма. Тым болей у гэтым выпадку, што слова форма не пісалася грэцкай літарай тэта ці фіта, а літарай фі. Грэцкія словы, якія пісаліся цераз тэту ці як яна вымаўлялася па-старагрэцку – фіта – у беларускай мове перадаваліся ці то цераз хв, як Хведар, Хвядос ці то цераз х, як Хама. Словы з грэцкаю літараю фі перадаваліся цераз п, як Піліп” (Ц. Саладуха, Больш шкоды чымсь карысьці, у: „Аб’еднаньне”, № 3 (61), Лёндан, красавік 1956, с. 20-24).
Язычныя гукі падзяляюцца на:
- пярэднеязычныя: змычныя д, т (том, дом); шчылінныя цвёрдыя з, с і мяккія з’, с’ (зала, з’авац’; сала, с’ам-там) ды зацвярдзелыя ж, ш (жыць, шыць); афрыкаты – зацвярдзелыя дж, ч, дз, ц (прыежджы, чытаць; дзынькаць, цырк) ды мяккія дз’, ц’, якія ўзніклі ў выніку дзекання – цекання, г. зн. пераходу д’ > дз’, т’ > ц’ (дзень, цень); санорныя л, н і мяккія л’, н’ (лысы, л’ісы; нос, н’ос) і зацвярдзелы р (рака, рэзаць);
Варта згадаць, што з'ява дзекання – цекання выступае не ва ўсіх беларускіх гаворках. На Палессі і на Падляшшы, асабліва на поўдзень ад ракі Нараў захавалася вымаўленне з мяккім д’, т’ (д’ед, т’есто).
- сярэднеязычны: шчылінны гук й (йана, майа);
- заднеязычныя: выбухныя ґ, к і мяккія ґ’, к’ (акыш, к’іслы; гонта, г’эрг’этац’); шчылінныя г, х і мяккія г’, х’ (гыркац’, г’історыйа; ц’іxус’эн’к’і, ц’іx’і).
Праўда, трэба заўважыць, што выбухное ґ у беларускай мове ўжываецца вельмі рэдка, у асноўным у гукапераймальных словах (як ґ’эрґ’этац’ – гус’і ґ’ерґ’ечуц’) і ў запазычанай лексіцы (ґанак, ґонта), хаця і тут яго функцыю пераняло г фрыкатыўнае (ганак, гонта).
Ніна Баршчэўская