Польшча – гэта краіна з насельніцтвам у 38 мільёнаў. Сярод іх большасць складаюць палякі, аднак, ёсць дзясяткі тысяч, якія пазначаюць іншую нацыянальнасць або прыналежнасць да этнічных груп у перапісе насельніцтва, якое як раз цяпер адбываецца. Як правіла, яны размаўляюць і на іншых мовах, дыялектах і гаворках.
За апошнія гады «іншыя» галасы сталі больш чутнымі, бо розныя актывісты спрабуюць прапагаваць свой лакальны моўны код. У 2005 годзе польская дзяржава прызнала кашубскую мову рэгіянальнай. Статус дапаможнай мовы ў рэгіёнах з заўважальнай меншасцю маюць, напрыклад, беларуская ды ўкраінская. Ёсць і такія мовы, дыялекты і гаворкі, якія не могуць разлічваць на дзяржаўную падтрымку, але іх актывісты не спыняюць змагання за прызнанне ім статусу.
Адной з такіх моваў з’яўляецца мазурская. Што цікава, на ёй размаўляе больш людзей у Расіі, чым у Польшчы. Чаму? Пра гэта на дэбатах прадстаўнікоў моўных меншасцяў Польшчы расказаў мазурскі актывіст Павел Шутаў:
-У Польшчы сітуацыя з мазурскай мовай некаляровая. Паводле свабодных ацэнак, можа да 10 тысяч людзей маюць мазурскія карані, але людзей, якія размаўляюць на мове, вельмі вельмі мала. Яшчэ горш гэта выглядае сярод маладога пакалення. Маладых, якія размаўляюць па-мазурску, мы можам палічыць на пальцах адной рукі. Самы малады карыстальнік мае 17 гадоў. І потым я, мне 21. Мы не вынеслі гэтай гаворкі з дома. Ёсць яшчэ людзі, якія чулі гэтую мову ад сваёй бабулі з дзядулем, напрыклад, Пётр Шаткоўскі, які стварыў арфаграфію, і гэтак далей. Людзі, якім больш за 70, размаўлялі па-мазурску ў дзяцінстве, гэты быў іх першасны код, але ён па розным прычынам знік. Ёсць мазуры ў Нямеччыне. Але найлепш сітуацыя выглядае ў Расіі, дзе людзі размаўляюць гадоў 40, але мазурскамоўных дзяцей, на жаль, няма. Мазуры ў канцы 19 стагоддзя выехалі ў Расію, і дзякуючы гэтаму яны захавалі сваю мову. Думаю, нідзе больш людзі не размаўляюць штодзённа па-мазурску, толькі там.
Чарговай мовай, якая знаходзіцца ў нялепшай сітуацыі, з’яўляецца кашубская. Яна, праўда, мае статус афіцыйнай, але на ёй гаворыць трошкі больш чым 100 тысяч чалавек. Праўда, з моманту, калі яна была прызнанай, яе пачалі выкарыстоўваць у навучальных установах, таму надзея ёсць. Сітуацыя кашубскай блізкая да беларускай, бо… у яе два правапісы! Больш пра гэты ўнутраны канфлікт расказаў кашубскі актывіст Мацей Баньдур:
-Калі казаць пра кашубскі правапіс, то яго стварыў Фларыян Цэйнова. Ён пачаў пісаць літаратурныя тэксты ў 1843 годзе. Раней былі рэлігійныя тэксты, але калі казаць пра літаратуру, то гаворым пра Цэйнова. Ён стварыў арфаграфію кашубскай, як асобнай славянскай мовы. І ён зрабіў гэта досыць добра. Неўзабаве пасля яго быў Херанім Дэрдоўскі, які лічыў кашубскую часткай польскай мовы і запісваў яе па правілах польскай мовы, з маленькімі зменамі. У наступных пакаленнях выдзяляліся дзве групы. Былі тыя, хто засноўваў сваю актыўнасць на поглядах Цэйновы аб тым, што кашубская - гэта асобная мова, і тыя, хто за Дэрдоўскім лічыў, што гэта дыялект польскай мовы. І гэты канфлікт ідзе да сённяшняга дня, аднак, прыхільнікі Дэрдоўскага пачалі казаць, што гэта можа і мова, але яна вырасла з дыялекту старапольскай. І яна саспела да таго, каб мець сваю літаратуру і гэтак далей.
Над пытаннем што такое мова, што дыялект, а што гаворка спрачаюцца як навукоўцы, так і самыя носьбіты сваіх моўных кодаў. Паводле лінгвіста, адмыслоўца ў пытаннях польскіх рэгіянальных гаворак доктара Артура Чэсака, варта працаваць з маленькімі суполкамі, бо мовы найлепш захоўваюцца дома:
-Я пачаў такі хэштэг #nagrajbabcię па-польску. Гэта адна прапанова, якую можна рабіць: збіраць моўныя факты, слухаць старэйшыя пакаленні. Гэта дае аўтэнтычнасць мове. Дазваляе яе захоўваць у арыгінальным выглядзе, насуперак некаторым спробам стварэння сістэмы, якая часта знішчае гэты код. Да таго ж не варта знеахвочваць людзей, якія хочуць вучыцца. Ёсць да сёння рэгіёны, дзе захоўваецца гэты натуральны працэс камунікацыі маладых пакаленняў са старымі, і гэта найбольш каштоўнае. Розныя конкурсы, якія арганізуюцца ў рэгіёнах, выглядаюць цудоўна, бо яны добра фінансуюцца, але гэта пагражае стагнацыяй і марнаваннем патэнцыялу. Калі людзі дома, на вуліцы, размаўляюць на гаворцы, то арганізаванне чытання вершаў на лакальным кодзе ці падобных мерапрыемстваў спрычыняецца да марнавання.
У сёлетнім перапісе насельніцтва сярод моваў і дыялектаў можна выбраць сілезскую, падляскую, курпёўскую і іншыя. У Польшчы ёсць некалькі рэгіёнаў, якія адметныя сваёй гаворкай, а ўзровень яе захавання розны. Усё часцей уздымаецца пытанне, нават на дзяржаўным узроўні, як і ці клапаціцца пра мовы, якія з пакалення ў пакаленне ведае ўсё менш і менш асобаў. Аднак, нягледзячы на глабалізацыю, ёсць маладыя людзі, якім не абыякава іх тоеснасць і карані. Гэта дае надзею носьбітам рэдкіх моўных кодаў на тое, што прынамсі ў чарговым пакаленні гэтая гаворка будзе жыць.
Дэбаты актывістаў моўных меншасцей Польшчы былі арганізаваныя групай «Адкрытая Сілезія».
Альберт Ежы Вяжбіцкі