Сёлета ў Польшчы адзначаюць 80-ю гадавіну пачатку Варшаўскага паўстаньня. З кожным годам на памятных мерапрыемствах становіцца ўсё менш удзельнікаў і сведкаў гэтых падзей.
Нават калі ў 1944 годзе гэта былі толькі дзеці, маленькія паўстанцы, якім тады было па 12-13 гадоў, то цяпер ім ужо за 90 гадоў. Аднак памяць геройскі ўчынак варшавякаў жыве, жыве, у тым ліку дзякуючы кнігам. Адна з іх надоечы трапіла на паліцы польскіх кнігарняў. Яе назва — "Дзяўчаты са Славаку".
Гэта гістарычны раман пра гарцэрак варшаўскага Ліцэя імя Юліюша Славацкага, пра маладых дзяўчат, якія хацелі дзейнічаць падчас Другой сусветнай вайны.
У інтэрв'ю Першаму каналу Польскага радыё аўтарка раману Марыя Пашыньска распавяла менш вядомую, жаночую гісторыю акупаванай Варшавы і Варшаўскага паўстання. На аснове старанна сабраных гістарычных матэрыялаў яна апісала лёсы тых, чый уклад у барацьбу за незалежную Польшчу дагэтуль застаецца недаацэненым.
Ліцэй імя Юліюша Славацкага знаходзіўся ў варшаўскім раёне Ахота.
— На жаль, першыя атакі, першыя атакі гневу і бязлітаснасці былі зроблены на варшаўскія раёны Воля і Ахота, якія межавалі. Калі казаць пра Волю, то можна са стоадсоткавай упэўненасцю казаць пра генацыд, паводле вызначэння Рафала Лемкіна. Воля пакутавала. Пакутніцкая смерць пацыентаў і супрацоўнікаў Радыевага інстытута... У гэта проста немагчыма паверыць, але хворых і параненых спальвалі жыўцом. Або тое, што на тэрыторыі рынку быў створаны перасыльны лагер, куды зганялі насельніцтва Ахоты. Там адбываліся жудасныя рэчы. Там буяніла дывізія СС «РОНА» Браніслава Камінскага. Пекла ці, як часта кажуць, чарговы круг пекла.
Не варта забываць, што падчас паўстання з Варшавы было вывезена больш за 40 тысяч вазоў розных рэчаў. Жыхароў шматкватэрных дамоў забівалі або зганялі на рынак, дзе быў перасыльны лагер, а потым іх гналі ў лагер у Прушкаў. У кожны жылы дом заходзіла спецпадраздзяленне, якое праводзіла дбайную «зачыстку» будынка. Гэта значыць, калі можна было зняць шпалеры са сцен, то нават гэта рабілася.
Гэтыя падраздзяленні забіралі нават ліхтары і трамвайныя рэйкі. Пасля гэтага прыбывала падраздзяленне карнікаў і паліла дамы. Яшчэ адна прычына таго, што вызначыць дакладную лічбу ахвяраў хаця б на Волі ці Ахоце праблематычна - шмат людзей хаваліся ў падвалах. Многія целы таксама былі проста спаленыя ў жылых дамах. Агонь знішчыў сляды масавых забойстваў.
Аднак ліцэй імя Юліюша Славацкага захаваўся, кажа пісменіцца, пачынаючы аповед пра яго вучаніц:
— Звычайна, калі мы гаворым пра вайну, акупацыю, паўстанне, мы дзіўным чынам звяртаем увагу толькі на моладзь. Я разумею, калі пры пабудове сюжэта выкарыстоўваецца такі падыход. Гэта заўсёды захапляльна, прасцей паказаць змены ў героі, яго сталенне, на дарослых постацях гэтага дасягнуць значна складаней.
Аднак свет не складаецца выключна з людзей да 18 гадоў. Мне вельмі хацелася паказаць шматгалоссе апавядання ў кантэксце “Славака”. Вядома, хацелася расказаць пра падлеткаў, выпускнікоў школы 1944 года, выпускнікоў ваенных часоў. Наталля Сэндысь — выпускніца 1942 года. Хацелася расказаць і пра выпускніц — дзяўчат, якія за некалькі гадоў да вайны, за 10 гадоў да пачатку вайны скончылі ліцэй і пайшлі ў дарослае жыццё.
Таксама хацелася даць голас цалкам сфармаваным дарослым жанчынам: убачыць акупацыю, паглядзець на паўстанне вачыма ўсіх трох груп жанчын і зразумець пункт гледжання кожнай групы. Адна справа, напрыклад, моладзь, якой прасцей прывіць пэўную ідэалогію, пераканаць у неабходнасці неадкладных дзеянняў, паказаць чорна-белы свет, і зусім іншая справа – спосаб разважання пра чалавека, які шмат бачыў. Не забываем, што многія з гэтых настаўнікаў пачыналі сваю працу яшчэ ў часы падзелаў Польшчы. Напрыклад, Марыя Буяльская, настаўніца гісторыі ў ліцэі, якая ў 1911 годзе стала першай у гісторыі выпускніцай гістарычнага факультэта Ягелонскага ўніверсітэта. Фактычна сваю кар’еру яна пачынала падчас падзелаў Польшчы, таму мела досвед падпольнага выкладання, потым перажыла польска-савецкую вайну, час свабоды — і чарговая вайна. А ёсць асобы з зусім іншымі поглядамі на жыццё. Вельмі хацелася, каб прысутнічалі ўсе гэтыя погляды, а не толькі запал маладосці і рамантычнае стаўленне да жыцця.
Усе гэтыя пакаленні жанчын аб'ядноўвала пачуццё патрыятызму, самаахвярнасць у барацьбе з акупантам. Гістарычны раман, якім з'яўляецца кніга «Дзяўчаты са Славаку», — гэта жанр, які знаёміць нас з гісторыяй больш цікава. Гэта не падручнік, але гэтая кніга расказвае рэальную гісторыю, - кажа пісьменніца Марыя Пашыньска:
— Я сутыкнулася з наступнай праблемай: я выступаю супраць таго, каб увесь час гаварылі пра санітарак, сувязных — пра нейкую безыменную масу жанчын, якіх можна было б назваць Алінка 1, Алінка 2, Алінка 3. У іх былі свае імёны, прозвішчы, бацькі, адукацыя, воінскія званні. Мы ўвесь час думаем пра медсястру з галівудскіх фільмаў: прыгожую паненку, якая з'яўляецца на ўваходзе ў бальніцу і кажа: «Зараз, доктар, я вам дапамагу». Гэта былі жанчыны, якія прайшлі ваенную падрыхтоўку. Была цэлая вайсковая структура. Безумоўна, пасля пачатку паўстання былі добраахвотныя атрады гаспадынь, якія арганізоўвалі сталоўкі і кармілі паўстанцаў.
Аднак штабны харчовы цэнтр (PŻK) знаходзіўся ў падпарадкаванні арміі. Былі жанчыны-вайскоўцы. Як усе мы ведаем Альку і Рудага, так і кожны з нас павінен ведаць імя і прозвішча хаця б Ганны Смаленскай, аўтаркі знак Polski Walczącej. Калі мы гаворым пра Рудага, які смела намаляваў на Помніку лётчыку знак змагарнай Польшчы, то не згадваем 15-гадовую Малгажату Корсак па мянушцы Рыта, якая намалявала на фільтрах знак Polski Walczącej. Сцены Фільтраў — такое відовішчнае месца, таму што навокал былі толькі нямецкія ўстановы. Гэтая дзяўчына зрабіла абсалютна смелы ўчынак.
Калі б сёння мы правялі апытанне ў Варшаве і папрасілі людзей успомніць хаця б аднаго ўдзельніка паўстання, то ўсе адказалі, што там былі сувязныя, медсёстры, але ніхто не згадае прозвішча — ніводнага. Дзе тая памяць, на якую заслугоўвае кожны чалавек — пра мяне, пра мае ўчынкі?
Слухайце аўдыё!
pr/эж