W dniach 28 i 29 października 1938 roku w ramach tak zwanej „Akcji Polskiej” z Rzeszy Niemieckiej deportowano około 25 tysięcy osób – Żydów narodowości polskiej. Była to pierwsza zorganizowana deportacja osób prześladowanych jako Żydzi z Niemiec. Jednak same statystyki nie oddają tego, co oznaczało to wydarzenie dla pojedynczych rodzin: nagłe wyrwanie z życia, utratę domu, pracy, bezpieczeństwa i obywatelskich praw.
Właśnie dlatego wystawa opowiada historię deportacji poprzez biografie. Plansze poświęcone konkretnym osobom i rodzinom zestawione są z planszami kontekstowymi, które wyjaśniają tło historyczne. Dzięki temu łatwiej zrozumieć, że deportacja nie była abstrakcyjnym procesem administracyjnym, lecz dramatem tysięcy ludzi, którzy z dnia na dzień zostali uznani za niepożądanych.
Mimo swojej skali wydarzenia z października 1938 roku pozostają dziś w dużej mierze zapomniane, szczególnie w zbiorowej pamięci Niemiec. Zostały one przyćmione przez 9 listopada 1938 roku, czyli tak zwaną Noc Kryształową (Reichspogromnacht). To właśnie listopadowy pogrom, naznaczony otwartą przemocą, niszczeniem synagog i żydowskich sklepów, stał się centralnym punktem pamięci o antyżydowskich prześladowaniach tamtego czasu.
Tymczasem pogrom listopadowy był bezpośrednią konsekwencją „Akcji Polskiej”. Herschel Grynszpan, po tym jak dowiedział się o deportacji swoich rodziców, zastrzelił niemieckiego dyplomatę w Paryżu. Naziści wykorzystali to zabójstwo jako pretekst do eskalacji przemocy. Już wiele lat temu profesor Jerzy Tomaszewski określał październikowe deportacje mianem preludium Zagłady – momentu, w którym nazistowska polityka wobec Żydów weszła w nową, znacznie ostrzejszą fazę.
Historia Lipska zajmuje na wystawie szczególne miejsce. Z miasta wypędzono około 1500 Żydów i Żydówek narodowości polskiej. Lipsk był ich domem – mieszkali tu, pracowali, prowadzili sklepy, byli częścią miejskiej tkanki. Ślady ich obecności do dziś można odnaleźć w przestrzeni miasta. Historia „Akcji Polskiej” jest więc również częścią historii Lipska.
Ważnym elementem tej opowieści jest budynek dawnego Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej przy Wächterstraße 32, gdzie znajduje się dziś tablica pamiątkowa. Ówczesny konsul generalny Feliks Chiczewski, uprzedzony o planowanej deportacji, zaoferował prześladowanym Żydom schronienie na terenie konsulatu. Według raportów niemieckich władz na teren konsulatu przybyło 1296 osób i pozostało tam do 29 października 1938 roku.
Miesiąc później namiestnik Rzeszy w Saksonii Martin Mutschmann donosił do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, że Chiczewski ostrzegał Żydów przed deportacją i namawiał ich do szukania schronienia w ogrodzie konsulatu, a nawet do niszczenia paszportów. Pomoc ta mogła jednak dać jedynie chwilowe wytchnienie. Ostatecznie deportowani, pozbawieni możliwości zabrania pieniędzy i wartościowych przedmiotów, zostali zmuszeni do opuszczenia Niemiec.
Dalsze losy tych rodzin potoczyły się różnie. Wielu deportowanych trafiło do Zbąszynia, skąd – jeśli mieli krewnych – kierowali się dalej, na przykład do Krakowa, gdzie działały komitety pomocy uchodźcom. Inni próbowali ucieczki do kolejnych krajów. Jednak nawet powrót do Polski nie mógł zapewnić bezpieczeństwa. Po napaści Niemiec na Polskę i wprowadzeniu brutalnego reżimu okupacyjnego także oni znaleźli się w śmiertelnym zagrożeniu.
Wystawa „Wydalony! 28 października 1938 r.” pokazuje więc nie tylko sam moment deportacji, lecz cały łańcuch konsekwencji, który prowadził wprost do Holokaustu. Uświadamia, że październik 1938 roku nie był epizodem, lecz jednym z kluczowych etapów systemowej dyskryminacji i przemocy wobec Żydów.
Ekspozycję można oglądać w Publicznym Liceum Ogólnokształcące w Lipsku (Volkshochschule Leipzig przy Lohrstraße 3–7), w sali 101. Otwarcie wystawy odbyło się 12 listopada 2025 roku. Wystawa będzie dostępna do 12 stycznia 2026 roku. Wstęp jest bezpłatny.
Organizatorami są Aktives Museum Faschismus und Widerstand in Berlin we współpracy z Miastem Lipsk, Volkshochschule Leipzig oraz Instytutem Polskim w Berlinie – Oddziałem w Lipsku, przy wsparciu Fundacji Sanddorf oraz Fundacji Urszuli Lachnit-Fixson.
Poprzez historie pojedynczych rodzin wystawa przywraca pamięć o wydarzeniu, które przez dekady pozostawało na marginesie – a które było jednym z pierwszych kroków na drodze do Zagłady.
instytutpolski.pl/leipzig/pż