Posłuchaj
28:47 PR2_MPLS 2021_02_15-21-30-01_Wszystkie_gatunki_Lema.mp3 Najcenniejsze aspekty twórczości Lema (Wszystkie gatunki Lema/Dwójka)
Stanisław Lem – jeden z literackich patronów roku 2021. Czołowy przedstawiciel polskiej fantastyki naukowej, najczęściej tłumaczony i czytany polski pisarz na świcie. Futurolog, filozof, krytyk i eseista. Z czym dziś, w roku setnej rocznicy jego urodzin, najbardziej kojarzy się nam jego postać? Które aspekty jego twórczości są najciekawsze dla czytelników?
Autobiografia
– Pisząc biografię Lema, miałam poczucie pisania historii XX wieku. To pisarz ceniony za życia, które wchodzi w konflikt z pamięcią zbiorową. Jego twórczość kieruje nas w epicentrum konfliktów XX wieku. To historia powojenna, związana z repatriacją, wyrzuceniem z ojczyzny i przymusowym przesiedleniem ze Lwowa do Krakowa, gdzie Lem podejmuje próbę odbudowania życia na gruzach poprzedniego. Przestrzeń jest mu jednak trudna do oswojenia. W rzeczywistości krakowskiej Lem na pewno ukrywał swoje żydowskie pochodzenie. Rok 1968 pokazał mu, że zrobił dobrze. Przez kilka miesięcy czekał na wezwanie do emigracji i wyrzucenie z Polski. To był jeden z najtragiczniejszych, po okupacji, momentów jego życia – opowiada prof. Agnieszka Gajewska z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Stanisław Lem – które z jego koncepcji okazały się prawdziwe?
Obsesyjnie powracające obrazy
– Jednym z nich jest uwięzienie w małej przestrzeni, porównywane często do umieszczenia w rakiecie. Człowiek słyszy dźwięki, ale nic nie widzi. Próbuje rekonstruować rzeczywistość na przykładzie nikłych przesłanek. To analogia uwięzienia po aryjskiej stronie. Tego typu lękowe sytuacje występują w prozie Lema bardzo często. Wykorzystywał groteskę, żeby opowiedzieć coś, o czym nie da się opowiedzieć i o czym nikt mówić by nie chciał. Przykładem jest opis morderstwa dokonanego na dzieciach. W prozie Lema odnaleźć można wiele autobiograficznych śladów. Co zaskakujące, jest ich tam zdecydowanie więcej niż w jego listach – zauważa prof. Gajewska.
Filozofia – najważniejsze zagadnienie twórczości
Przyjmując, że Lem napisał czterdzieści książek, dokładnie dwadzieścia z nich stanowi beletrystyka. Drugą połowę to, co on określał "prozą dyskursywną". To w niej zawarta jest filozofia Lema, który szedł pod prąd tego co najmodniejsze i dominujące w humanistyce ogólnej. W szczególności w filozofii marksizmu, chrześcijańskiej, egzystencjalizmu i postmodernizmu. Wzorzec, do którego można porównać jego przemyślenia, tkwi w tożsamości. Lem jest Lukrecjuszem XX wieku, którego charakteryzuje dojmujący pesymizm. Głosił tezę, że ludzie z narodzenia i otoczenia nie są równi. Na przekór panującym przekonaniom mówił też, że człowiekiem włada los, a nie odwrotnie. Zaznaczał, że nie jesteśmy jego kowalami, ale tragarzami. Twierdził, że ludzie bywają źli z urodzenia i na świat przychodzą z chęcią czynienia zła. To wszystko sprawiło, że obóz kultu postępu określił Lema mianem zdrajcy, a kościół – intruza – mówi prof. Paweł Okołowski z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego.
Kluczowa utopia
– Utopia pozwalała Lemowi lepiej rozumieć politykę i człowieka. Okazywał się przewodnikiem po świecie zależności pomiędzy ludźmi a systemem. Pojmował utopię w głębszym rozumieniu. Starał się kreować świat, spisując wzór zachowań i myśli. Poddawał je dyskusji i na tej podstawie twierdził, jak owa wymyślona rzeczywistość powinna funkcjonować. Kreował mikroświaty, w których obowiązywały spisane wartości. Zastanawiał się, jakich instytucji wymaga zachowanie ładu i jakie zachowanie człowieka stwarza – wyjaśnia prof. Mariusz Leś, zajmujący się zagadnieniem utopii.
Poznanie
– Znamy Lema, ale nie potrafimy go uporządkować. Jego książki rozważane są na uniwersytetach na całym świecie. Jak twórca wiązał ze sobą trzy główne, nietypowe dla polskiej literatury problemy. Były nimi: ewolucyjny darwinizm, zagadnienie przypadku i przypadkowości oraz zagadnienie antropomorfizmu, jako kanwy poznania ludzkiego. Lem przekuwał myśli na wątki rozwoju i struktury. Co ważne, cywilizacje, które tworzył, nie były odległe od ludzkich. Czego przykładem może być, chociażby powtarzająca się w nich instytucja matki – dodaje prof. Andrzej Zieniewicz, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
– Jedną z większych wartości pisarstwa Lema jest mądrość i brak złudzeń oraz naiwności co do tego, jakie jest miejsce człowieka w kosmosie i jakie może być w ewentualnym dialogu z obcością. Ten punkt wyjścia inspirował go do zgłębiania, często pesymistycznych, granic poznania człowieka – uściśla dr Maciej Kłaza, autor książki "O poznaniu w twórczości Stanisława Lema".
***
Tytuł audycji: Wszystkie gatunki Lema
Prowadziła: Kinga Michalska
Goście: prof. Agnieszka Gajewska (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), dr Maciej Kłaza (autor książki "O poznaniu w twórczości Stanisława Lema"), prof. Mariusz Leś, prof. Paweł Okołowski (Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego), prof. Andrzej Zieniewicz (Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego)
Data emisji: 15.02.2021
Godzina emisji: 21.30
zch
