Eksplodujące wiersze. Julian Przyboś, wojna i poezja [POSŁUCHAJ]

Miasto, masa, maszyna. Rewolucyjne idee Tadeusza Peipera

Styl poetycki Juliana Przybosia, który debiutował jako 16-latek, dojrzewał przez lata. Wszystko zaczęło się od słynnej Awangardy Krakowskiej, grupy, którą poeta tworzył u boku Tadeusza Peipera w latach 20. W kolejnej dekadzie twórca zaproponował m.in. trudne do wyobrażenia metafory i "figury eksplozywne" (termin Artura Sandauera), które zwracały uwagę na uwięzioną w przedmiotach i zjawiskach energię, której uwolnienie doprowadzić może do eksplozji. W latach powojennych jego teksty stały się bardziej przejrzyste, a twórca zaczął stawiać na komunikatywność.

Za swój właściwy debiut uważał ogłoszony w "Skamandrze" wiersz "Cieśla" z 1922 roku. W międzywojniu wydał pięć tomów poezji: "Śruby" (1925), "Oburącz" (1926), "Sponad" (1930), "W głąb las" (1932) i "Równanie serca" (1938). Jego aktywności poetyckiej od początku towarzyszyły wystąpienia teoretyczne i literaturoznawcze.

Sabotażysta, awangardzista

Przyszedł na świat 5 marca 1901 roku w rodzinie chłopskiej w Gwoźnicy Dolnej. Od 1912 roku uczył się w rzeszowskim gimnazjum. W 1918 roku wstąpił do tajnego kółka samokształceniowego działającego w Polskiej Organizacji Wojskowej. Jako członek POW brał udział w akcjach sabotażowych, potem walczył z Ukraińcami o Lwów i był ranny w bitwie pod Sokolnikami. W 1919 roku otrzymał honorową odznakę "Orląt Lwowskich".

Wybuch wojny polsko-bolszewickiej

W 1920 roku zdał maturę i, zanim rozpoczął studia polonistyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim, wstąpił do Wojska Polskiego i walczył w wojnie polsko-bolszewickiej pod Lwowem i pod Krasnem. W 1923 roku zaczął pracę jako nauczyciel gimnazjalny. Wtedy też poznał Tadeusza Peipera i podjął współpracę ze "Zwrotnicą", głównym organem programowym Awangardy Krakowskiej. Do wybuchu II wojny światowej redagował kilka czasopism literackich, wydawał kolejne tomy wierszy, uczestniczył w życiu artystycznym w Polsce i za granicą.

Pisarz, minister, dyrektor

W latach 1939-1945 przebywał najpierw we Lwowie, potem w rodzinnej Gwoźnicy, cały czas publikując i organizując działalność środowisk literackich, zarówno oficjalnie, jak i w konspiracji. W 1941 roku był aresztowany przez gestapo, jednak szybko go zwolniono. W 1944 roku był najpierw kierownikiem Wydziału Informacji i Propagandy Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, później zaś członkiem Krajowej Rady Narodowej w Lublinie.

Został pierwszym prezesem reaktywowanego Związku Zawodowego Literatów Polskich, zakładał Spółdzielnię Wydawniczą "Czytelnik" i pracował w składzie kolegium redakcyjnego tygodnika "Odrodzenie". W 1945 roku został członkiem PPR (od 1949 PZPR). W latach 1947-1951 mieszkał w Szwajcarii jako poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny PRL. Powróciwszy do kraju, do 1955 roku był dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. W 1958 roku, po wykonaniu kary śmierci na Imrem Nagyu, na znak protestu wystąpił z PZPR.

Węgry 1956. Zobacz serwis specjalny

Dojrzałość i starość poety

Od 1944 roku Przyboś wydawał tomy wierszy i eseistyki literackiej: "Póki my żyjemy" (1944), "Miejsce na ziemi" (1945), "Czytając Mickiewicza" (1950), "Rzut pionowy" (wybór wierszy, 1952), "Najmniej słów. Poezje. Materiały poetyckie. Objaśnienia" (1955), "Linia i gwar" (szkice, 1956), "Narzędzie ze światła" (1958), "Więcej o manifest" (1962), "Sens poetycki" (szkice, 1963), "Na znak" (1965), "Kwiat nieznany" (1968). W 1964 roku poeta otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia za całokształt twórczości literackiej. W latach 1965-1967 był zastępcą redaktora naczelnego miesięcznika "Poezja". W 1966 roku został wiceprezesem PEN Clubu, a w 1968 znalazł się w zespole redakcyjnym "Miesięcznika Literackiego".

W 1969 roku podupadł na zdrowiu i zamieszkał w Domu Pracy Twórczej w podwarszawskich Oborach. Zmarł 6 października 1970 roku w Warszawie. Pochowano go w Gwoźnicy.

mc