- Zarówno starożytne dzieła sztuki, jak i genetyka wskazują na Grecję epoki brązu, około 1700 roku p.n.e. jako miejsce "udomowienia" szafranu - powiedział Ludwig Mann z Uniwersytetu Technicznego w Dreźnie, jeden z autorów badania poświęconego odkryciu zagadki pochodzenia szafranu.
Szafran - dlaczego jest tak drogi?
Rodzaj krokus, obejmujący około 250 gatunków, występuje od południowej i środkowej Europy oraz Afryki Północnej do zachodnich Chin. W przeciwieństwie do szafranu udomowionego, gatunki te rozmnażają się płciowo w środowisku naturalnym. Pierwszym znanym zastosowaniem dzikich krokusów przez człowieka było wykorzystanie ich jako pigmentu do malarstwa jaskiniowego około 50000 lat temu na terenie dzisiejszego Iraku. Starożytne teksty z Sumeru, Asyrii i Babilonii również opisują zastosowanie dzikich krokusów w medycynie i farbiarstwie.
Polska badaczka odkrywa tajemnice starożytnych greckich... tekstyliów
Szafran udomowiony nie rośnie w środowisku naturalnym i może być rozmnażany bezpłciowo tylko z pomocą człowieka, przez podział podziemnych "bulw", przypominających łodygi organów spichrzowych. Proces ten został po raz pierwszy opisany przez greckiego filozofa Teofrasta z Eresos w IV-III wieku p.n.e. Obecnie na całym świecie uprawia się udomowiony szafran, który jest wykorzystywany w kuchni, perfumach i jako żółty barwnik. Z 15-16 tys. kwiatów, których zebranie wymaga 370-470 godzin pracy jednej osoby, uzyskuje się kilogram przyprawy o wartości dochodzącej nawet do 10 tys. zł.
Szafran - skąd pochodzi?
- Ustalenie, gdzie i kiedy szafran został po raz pierwszy udomowiony, nie jest proste: gatunek ten jest trudny do badań genetycznych, ponieważ posiada trzy kopie każdego chromosomu zamiast zwyczajowych dwóch, a także duży genom zawierający wysoki odsetek trudnego do sekwencjonowania powtarzalnego DNA - wyjaśnia Seyyedeh-Sanam Kazemi-Shahandashti, doktorant w Instytucie Nauk Biologicznych i Geologicznych w Forschungszentrum Jülich w Niemczech, współautor artykułu. - Ponieważ z czasów starożytnych nie zachowały się żadne szczątki krokusów, powróciliśmy tutaj do starożytnych dzieł sztuki, które przedstawiają rośliny przypominające szafran. Spodziewaliśmy się, że mogą one wskazać nam konkretne regiony.
Autorzy twierdzą, że dzieła sztuki z cywilizacji minojskiej w starożytnej Grecji są prawdopodobnie najstarszymi, które przedstawiają udomowiony szafran. Centrum kultury minojskiej była Kreta, ale ślady jej oddziaływania pozostały na wyspach Morza Egejskiego, na wybrzeżach Grecji kontynentalnej, na zachodnim wybrzeżu współczesnej Turcji, a nawet na wschodnim wybrzeżu Sycylii. Przykładem są gęste plamy kwiatów krokusa na fresku "Zbieracze szafranu" z wyspy Santorini (około 1600 p.n.e.) sugerują uprawę. Inny fresk z tej samej wyspy, "Adoratorzy", przedstawia kwiaty z długimi, ciemnoczerwonymi słupkami, nad którymi górują ciemnofioletowe płatki, typowe dla udomowionego szafranu.
Kwiaty o tych cechach są również przedstawiane na ceramice i tkaninach z Grecji epoki brązu, a także symbolicznie oddane w ideogramie szafranu w starożytnym piśmie linearnym B, którym posługiwali się Minojczycy. W Egipcie w grobowcach z XV i XIV wieku p.n.e. opisano, jak ambasadorowie z Krety przywozili daninę w postaci tkanin barwionych szafranem.
Co wiemy o cywilizacji minojskiej?
Klony rośliny sprzed 3500 lat
Analiza zachowanych dzieł sztuki pokrywa się z wynikami badań genetycznych z 2019 roku, które wykazały, że gatunek Crocus cartwrightianus, występujący tylko w Grecji kontynentalnej i na Krecie, jest najbliższym dzikim krewnym szafranu. Autorzy uważają, że współczesny krokus szafranowy ze swoimi trzema genomami powstał w sposób naturalny w środowisku naturalnym, albo wyłącznie z Crocus cartwrightianus, albo z hybryd powstałych pomiędzy C. cartwrightianus i innym gatunkiem krokusa.
Autorzy będą nadal śledzić właściwości szafranu, powiedział ostatni autor : - Obecnie na całym świecie wszystkie krokusy szafranowe są w rzeczywistości klonami, których historia sięga czasów, gdy szafran pojawił się w starożytnej Grecji. Niemniej jednak, pomimo posiadania tego samego genomu, szafran może mieć różne właściwości w zależności od regionu. Zaczęliśmy badać molekularne przyczyny tego zróżnicowania regionalnego, w szczególności tzw. różnice epigenetyczne - wskazał dr Tony Heitkam, kierownik grupy genomiki roślin na Uniwersytecie Technicznym w Dreźnie.
Eureka Alert/Frontiers in Plant Science/bm