Nazwa „Mezopotamia”, czyli „(kraina) między rzekami”, to jest między Eufratem i Tygrysem, pojawiła się zapewne w okresie hellenistycznym, a spotykamy ją po raz pierwszy u greckiego historyka Arriana (I-II wiek n.e.) jako określenie obszaru współczesnej wschodniej Syrii i północnego Iraku, a potem nazwę oznaczającą cały region pomiędzy obiema rzekami. Obszar starożytnej Mezopotamii mieści się zasadniczo na terenie Iraku, choć fragmenty tej starożytnej krainy także obejmują północnowschodnią Syrię, południowowschodnią Turcję i niewielką część południowozachodniego Iranu (fragment prowincji Chuzestan).
Herodot. Źr. Wikipedia
Pod koniec czwartego tysiąclecia przed naszą erą na terenie południowej Mezopotamii narodziła się cywilizacja Sumerów. Sumerowie stworzyli jedno z najstarszych pism na świecie, pismo klinowe, a także podłożyli podwaliny pod kulturę i cywilizację starożytnego Bliskiego Wschodu. Aż do XIX wieku nie potrafiono przeczytać pisma klinowego i wiedza historyków o tych starożytnych kulturach pochodziła głównie z przekazów pisarzy greckich i rzymskich, a także z Biblii. To od pisarzy greckich, a dokładniej od piszącego w V wieku p.n.e. Herodota, pochodzi informacja o rzekomo niespotykanej płodności ziemi w Mezopotamii. A pisał on tak:
"Ten kraj spośród wszystkich, które znamy, najbardziej obfituje w zboże. Nawet nie próbuje rodzić drzew, ani figowców, winorośli czy oliwki, lecz zboże Demeter jest tutaj tak liczne, że przynosi w większości przypadków dwustukrotny plon i nawet trzystukrotny, gdy żniwa są najlepsze. Liście pszenicy i jęczmienia są tam szerokie na cztery palce, a co do prosa i sezamu, to nie powiem jak wysoko rosną, choć to jest mi znane, gdyż doskonale wiem, że w to, co mówię odnośnie zboża nie uwiężą ci, którzy nigdy nie odwiedzili Babilonii.
Na szczęście współcześni archeologowie zweryfikowali te informacje. Wiadomo, że tak obfite plony, jak podaje Herodot, są zupełnie fantastyczne. Ale także rzekoma płodność Mezopotamii jest wymysłem greckiego pisarza".
Żyzna, czy nie żyzna?
Na wielkość plonów wpływa wiele czynników takich jak klimat, topografia, nawodnienie, rodzaj gleby i jej żyzność oraz zawartość soli i związków zasadowych. Struktura gleby jest zależna od ułożenia i rozmiaru drobin ziemi, ważne jest dla niej ułożenie poszczególnych drobin ziemi i ich agregatów (tj. połączonych drobin). Drobiny ziemi łączone są razem przez różne związki chemiczne, które powstają dzięki mikroorganizmom, aktywności grzybicznej, korzeniom roślin i rozkładowi materii organicznej. Dobra agregacja ziemi (tj. łączenie się) jest niezbędna do podtrzymania dobrego wietrzenia i przenikalności gleby. Dobre gleby, które prawidłowo zatrzymują wodę, czyniąc ją dostępną dla roślin, charakteryzują się równowagą między dużymi, wypełnionymi powietrzem porami, a małymi porami wypełnionymi wodą.
Już w latach 50-tych XX wieku specjaliści od gleby pracujący w Iraku jednomyślnie wyrażali opinię, że struktura gleby w południowej Mezopotamii jest kiepska i wykazuje niewielką agregację drobin. Jakość gleby nie zmieniła się zasadniczo od czasów starożytnych, stąd badania te są adekwatne także dla warunków u początku cywilizacji. Także w wyniku tej kiepskiej struktury gleby w południowej Mezopotamii występuje wysoki poziom wód gruntowych, ze względu na ograniczony odpływ wody. Wysoki poziom wód gruntowych wpływa niekorzystnie na przydatność rolniczą gleby.
Eufrat. Źr. Wikipedia.
Żyzność gleby zależy natomiast od naturalnej zawartości koloidów glebowych, związków mineralnych i poziomu próchniczego, dzięki czemu gleba zapewnia roślinom odżywianie, wodę i powietrze. W przeciwieństwie do Herodota, a także do powszechnie przyjętego wizerunku Mezopotamii wśród laików i wcale nie małej ilości badaczy, gleby Iraku określono jako posiadające niski poziom żyzności. Ponieważ powłoka gruntowa jest cienka, a także klimat w południowym Iraku jest suchy, zawartość organiczna gleby jest niższa niż w klimacie umiarkowanym, z reguły posiadającym więcej życia roślinnego. Gleby klasyfikuje się jako „gleby pustynne”, jeśli posiadają mniej niż 1% materii organicznej, „gleby półpustynne” to te z mniej niż 2% materii organicznej i „gleby żyzne gleby”, jeśli posiadają od 3 do 5% materii organicznej. Gleby południowej Mezopotamii posiadają około 0,05% materii organicznej, co czyni je bardzo mało żyznymi.
Ponadto gleby w Mezopotamii zawierają niski poziom azotu i fosforu. Mimo tego, że muł, który przynoszą częste powodzie, może być bogaty w minerały, to w połączeniu z niezbyt dobrą strukturą gleby Mezopotamii nie przynosi on dobrych rezultatów: na powierzchni często tworzy się warstwa mułu, która ogranicza jej wydajność. Ponadto muł zatrzymuje wodę, w tym także sól, która jest w wodzie. Przez to na powierzchni regularnie uprawianej ziemi, z powodu jej słabej jakości, pojawia się warstwa soli. Stąd bardzo ważne jest skopanie i zaoranie ziemi.
Także nawożenie ziemi nie jest rozwiązaniem na słabą żyzność gleby. Z powodu suchego klimatu, jeśli materiał organiczny (np. nawóz zwierzęcy) zostanie dodany do gleby w warunkach klimatycznych takich jak w Iraku, to szybko zniknie z powodu połączenia takich czynników, jak mała wilgotność i wysokie temperatury. Mimo, że wiele powyższych obserwacji dotyczy współczesnego Iraku, to są one także ważne dla starożytności, gdyż warunki geologiczne i klimatyczne zasadniczo się nie zmieniły od tamtego czasu. Jasno więc widać, że ziemia w Mezopotamii na pewno nie przynosiła dwustukrotnych plonów, a jej uprawianie było przysłowiową „orką na ugorze”.
Bogactwa naturalne
Podobnie zweryfikować trzeba tradycyjny pogląd, że Mezopotamia była uboga w surowce naturalne. Co najmniej w stosunku do kilku z nich jest to nieprawda. Najbardziej powszechnym materiałem mineralnym w Mezopotamii jest bitumen, który w starożytności stosowano w najróżniejszy sposób, między innymi pokrywano nim budowle, w celu ich uszczelnienia, wykonywano z niego figurki, pokrywano nim drzwi, uszczelniano nim statki i łodzie, a także kosze, stosowano go także w rytuałach magicznych i jako składnik maści leczniczych.
Mimo powszechnie przyjmowanego poglądu, że Mezopotamia była kompletnie pozbawiona kamienia, a znaleziony na jej terenie kamień z reguły uważano za import z sąsiednich krajów, okazało się, że na terenie Iraku znajdują się złoża skalne, przede wszystkim wapienia. Z wapienia wykonywano elementy architektoniczne świątyń i budynków mezopotamskich tak wcześnie jak w czwartym tysiącleciu p.n.e. Chociaż początkowo uważano, że wapień ten sprowadzano z Gór Zagros, to złoża tego kamienia znajdują się dużo bliżej, nad brzegami Eufratu w Samawie czy El-Chidr, a także dalej na zachód, w Umayyad. Wszystkie te miejscowości znajdują się w odległości jedynie kilkudziesięciu kilometrów od centrów starożytnej Mezopotamii. Także w pobliżu można było znaleźć złoża kwarcu i kwarcytu. Na obszarze Międzyrzecza znajdowały się także złoża soli, która była powszechnie stosowana w starożytności.
Podobnie demitologizacji należy poddać fakt niemożności uzyskania drewna na terenie Mezopotamii. Do tej pory uważano, że starożytni mieszkańcy Meozpotamii sprowadzali drewno z tak odległych krain, jak z wyżyn Iranu, czy z Libanu, a nawet z Indii. Choć z pewnością w starożytności na terenie Iraku nie rosły tak egzotyczne gatunki drzew, jak cedr, który sprowadzano właśnie z Libanu, to teksty klinowe, na przykład tabliczki z Ummy i z Girsu z trzeciego tysiąclecia p.n.e., informują zarówno o uzyskiwaniu drewna w okolicznych lasach, jak i o opłacaniu leśników, którzy zajmowali się tymi lasami. Drewno, jako materiał łatwo ulegający rozkładowi, nie zachowało się do naszych czasów, tak jak np. znajdowane w obfitości suszone cegły, co jednak nie znaczy, że było materiałem rzadkim.
Rzekomo ubogie w różne surowce naturalne ziemie Mezopotamii jednak mogły jej mieszkańcom dostarczyć sporo materiałów. Znajdowało się tam wiele surowców mineralnych, czy produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Mezopotamia obfitowała także w surowce, które jak kamień, czy drewno, długo uważano za nieobecne na tych terenach. Resztę potrzebnych surowców sprowadzano dzięki bardzo rozwiniętej sieci kontaktów handlowych.
Tytus Mikołajczak
