Polska Misja Archeologiczna w Iranie i Azji Środkowej przy Zakładzie Archeologii Bliskiego Wschodu Instytutu Archeologii UW prowadzi badania archeologiczne na terenie Azji Środkowej i Iranu. W ramach, obecnie realizowanych projektów, badania prowadzone są w Mele Hairam w Turkmenistanie i Tang-e Bolaghi w Iranie.
Turkmenistan
Dzisiejszy Turkmenistan to część starożytnej Persji. Ma on długą i burzliwą historię. Od wieków przez te tereny przechodziły armie walczących imperiów wschodu i zachodu. Aleksander Wielki podbił obszar Turkmenistanu w 4 wieku przed Chrystusem, w czasie wyprawy do Azji Południowej. Stało się to mniej więcej wtedy, gdy powstawał największy trakt handlowy łączący Azję i Europę – Jedwabny Szlak. Ta transkontynentalna droga służyła nie tylko do komunikacji i handlu, ale umożliwiła przenikanie się kultur, religii i osiągnięć technicznych.
W Turkmenistanie polska misja archeologiczna bada rejon Mele Hairam. Właśnie tam odkryto świątynię, w której czczono ogień – jeden z historycznych ośrodków świątynnego kultu ognia z okresu III w. p.n.e. – VII w. n.e. Kult ognia był jednym z kultów religii nazwanej od imienia założyciela – Zaratustry (inaczej Zoroaster lub Zaratusztra) – zoroastryzmem. Badania archeologiczne w Mele Hairam prowadzone są od 1997 r. wspólnie z badaczami turkmeńskimi. Mele Hairam jest jednym z najmniejszych stanowisk spośród kilkudziesięciu innych jakie znajdują się w oazie Sarachs, w południowo-zachodnim Turkmenistanie. Celem misji jest odkrycie całego planu budowli i rekonstrukcja historii świątynnego kultu ognia.
Iran
Iran również był elementem imperium perskiego i także był podbity przez Aleksandra Wielkiego. Tereny te są równie bogate w „skarby archeologiczne”. Polska ekspedycja we współpracy z międzynarodowymi zespołami ma w Iranie zadanie specjalne - celem nie jest dokładne zbadanie jednego miejsca, ale przebadanie większego obszaru, by ustalić charakter osadnictwa i poznać chronologię regionu. W roku 2004 rozpoczął się jeden z największych projektów archeologicznych w Iranie, w związku z planowanym uruchomieniem tamy na rzece Pulvar w prowincji Fars. Tama ta pozwoli na uregulowanie gospodarki wodnej na równinie Marv Daszt wokół Persepolis, ale spowoduje także zalanie obszaru blisko 20 km kwadratowych w dolinie Tang-e Bolaghi. Niedługi czas jaki pozostał na badania tym bardziej mobilizuje i angażuje zespoły archeologów z wielu państw.
Dolina Tang-e Bolaghi łączyła niegdyś dwie starożytne stolice imperium achemenidzkiego: Pasargady i Persepolis i dlatego też jest szczególnie ważna z historycznego i archeologicznego punktu widzenia. W trakcie badań powierzchniowych w dolinie zlokalizowano ponad sto stanowisk archeologicznych poświadczających działalność człowieka na tym terenie od czasów prehistorycznych, aż po erę muzułmańską. Tak duża rozpiętość chronologiczna idzie w parze z różnorodnością stanowisk. Znaleziono tam jaskinie, obozy koczowników, wioski, warsztaty metalurgiczne, pawilony królewskie i cmentarzyska. Do najbardziej tajemniczych należy niewątpliwie wykuty w skale kilkukilometrowy korytarz, zdaniem niektórych badaczy fragment drogi królewskiej, zdaniem innych - pozostałości systemu irygacyjnego. Misja polska, jako obiekt swych badań wybrała pozostałości starożytnej wioski położonej nieopodal rzeki, u podnóża gór.
Przemysław Goławski
O pracach i osiągnięciach polskich naukowców Katarzyna Kobylecka rozmawia z prof. Barbarą Kaim i Marcinem Wagnerem z Instytutu Archeolgii UW.
