Nieznane cywilizacje Amazonii

Archeolodzy odkrywają fascynujące pradzieje Amazonii.

Dżungla Amazońska nie kojarzy się raczej z zaawansowaną cywilizacją. Badania archeologiczne wskazują jednak, że jej mieszkańcy nie zawsze prowadzili życie tropikalnych koczowników.

Starożytne cywilizacje Amazonii zostały odkryte bardzo niedawno, chociaż o strukturach ziemnych w rejonie granicy boliwijsko-brazylijskiej wiadomo nie od dzisiaj. Wcześniej nie prowadzono jednak w tym rejonie intensywnych badań – nie tylko z powodu obiektywnych przeszkód w postaci niezwykle trudnych warunków panujących w Amazonii, ale i z braku wiary w to, że cokolwiek można tam odkryć. Dotąd powszechnie uważano, że aż do XV wieku (czyli do przybycia Europejczyków) na terenie Amazonii nie było bardziej rozwiniętych cywilizacji. Za teren bardziej wyrobiony cywilizacyjnie uchodziły Andy ze wspaniałymi kulturami, które powstawały tam nieprzerwanie od przełomu er. Postępujące wylesianie Amazonii zmienia jednak nasz pogląd na cywilizacyjny potencjał Amazonii.

Ślady po nieznanych cywilizacjach widać obecnie nawet z powietrza. Jak dotąd na amazońskim pograniczu Brazylii i Boliwii zaobserwowano około 260 gigantycznych dróg, ścieżek i rondeli (kolistych struktur). – W każdym tygodniu znajdujemy nowe struktury. Niektóre są kwadratowe, a inne mają formę koncentrycznych kół – mówi Denise Schaan z Państwowego Uniwersytetu Pará w Belém (Brazylia). Prowadzi swoje badania nie tylko w terenie, latając nad Amazonią samolotem, ale w domu, patrząc na… Google Earth. Niektóre ze struktur mają skomplikowane formy geometryczne, takie jak heksagony czy oktagony, co więcej, są połączone siecią dróg. Badacze już teraz mówią o geoglifach.

Miasta-ogrody

Odkrycie geoglifów na pograniczu boliwijsko-brazylijskim zbiegło się w czasie z ogłoszeniem innego odkrycia w Amazonii. Chodzi o archeologiczne dowody na istnienie połączonej ze sobą sieci miast-ogrodów w północnej części środkowej Brazylii. Naukowcy uważają, że miasta te nie dorównywały co prawda wielkością greckim poleis, ale miały pewne cechy – takie jak stała sieć ulic i plac centralny – które wskazywały na istnienie tam zurbanizowanego społeczeństwa (w 2007 i 2008 roku o badaniach pisano m.in. w czasopismie Science). Miasta te miały istnieć około 1400 roku n.e. Nie są jednak podobne do geoglifów, stąd naukowcy nie są jeszcze pewni, czy te dwa zjawiska były ze sobą związane.

Jeden z geoglifów. Fot. Governo do Acre/Divulgação.

- Wierzę, że miasta-ogrody z rejonu Xingu w Brazylii i geoglify nie mają bezpośredniego powiązania – mówi Martti Pärssinen z Fińskiego Instytutu Kulturowego w Madrycie, który współpracuje z Schaanem. – Tym niemniej obydwa odkrycia wskazują dobitnie, że wyższe partie lasu amazońskiego były intensywnie zamieszkiwane jeszcze przed przybyciem Europejczyków – wyjaśnia.

Geoglify z pogranicza boliwijsko-brazylijskiego tworzono, kopiąc rowy o głębokości do 2 metrów i do 11 metrów szerokości. Mają od 90 do 300 m średnicy i miały powstawać od przełomu er aż po XIII wiek. Wykopaliska na ich terenie odsłoniły ceramikę, resztki ziaren i inne świadectwa archeologiczne typowe dla ludów osiadłych. Co ciekawe, niektóre struktury przyniosły badaczom nikłe znaleziska, co może sugerować, że były używane w celach kultowych, a nie jako struktury obronne.

Nawet te rowy, które miały służyć jako zasieki, zostały stworzone z niezwykłą dbałością o symetrię – dotyczy to także hałd wydobytej z dołów ziemi, równomiernie rozłożonej po obu stronach wykopów. To niezwykłe. – Kiedy myśli się o obronie, po prostu kopie się rów - mówi Schaan. – Nie prowadzi się skomplikowanych obliczeń, aby struktura na pewno była kolista lub kwadratowa – dodaje. A matematyczne obliczenia to jeszcze nie wszystko: większość konstrukcji ziemnych została zorientowana na północ, co sugeruje, że mogły one mieć także znaczenie astronomiczne.

Sukces, choć bez piramid

Chociaż nie mamy dowodów na to, żeby dawni mieszkańcy Amazonii budowali piramidy lub dysponowali pismem, nie przekreśla to wcale ich cywilizacyjnego dorobku. – Nie były to w żadnym razie półkoczownicze ludy leśne – mówi Colin MacEvan z Muzeum Brytyjskiego (British Museum). – Prowadzili życie osiadłe i stworzyli kultury, które z sukcesem dostosowały się do otaczających warunków.

Wioska współczesnych Indian w rejonie Xingu. Źr. Wikipedia.

Nie wiadomo jeszcze, z kim wiązać znaleziska archeologiczne. Prawdopodobnie z przodkami Indian obecnie zamieszkujących te tereny, m.in. grup Arawak czy Tupi-Guarani.

Niezwykle ważne jest to, że, chociaż najbliższe stanowiska Inków leżą zaledwie 200 km od geoglifów, podczas wykopalisk w tych ostatnich strukturach nie znaleziono żadnego zabytku związanego z wielką andyjska cywilizacją. Nie wydaje się też, aby Inkowie mieli cokolwiek wspólnego z powstaniem geoglifów. – Nie mam wątpliwości, że dopiero skrobiemy powierzchnię – mówi Alex Chepstow-Lusty z Francuskiego Instytutu Studiów Andyjskich w Limie. – Skala rozwoju prekolumbijskich cywilizacji w Amazonii powoli wychodzi na jaw. Myślę, że będziemy oszołomieni liczbą ludności, jaka tam żyła – spekuluje.

Naukowcy spierają się jeszcze, jak dokładnie wyglądał rozwój gospodarczy prekolumbijskiej Amazonii i dlaczego gwałtownie się zatrzymał. Rolnicy z dorzecza Amazonki mieli nie korzystać z gospodarki wypaleniskowej, hodując rośliny bezpośrednio w lesie. Ich „wynalazek”, terra preta, czyli ziemia powstała na bazie węgla drzewnego pomagała im stworzyć żyzną glebę, która miała umożliwiać uprawy bez niszczenia otaczającego ich lasu. Nie jest także pewne, dlaczego kultury tak dobrze dostosowane do swojego otoczenia zupełnie zniknęły z powierzchni ziemi. Badacze sugerują, że Indianie – twórcy tych cywilizacji, chociaż nigdy nie spotkali Europejczyków, mogli wyginąć od europejskich chorób, które drastycznie zmniejszyły populacje Ameryk w pierwszych dekadach po konkwiście.

Eugeniusz Wiśniewski