Nazwom "Polska" oraz "Polacy" dało początek plemię Polan, z którego wywodzi się dynastia Piastów. - Nazwa "Polanie" jest utworzona od wyrazu "pole". Polanie to po prostu mieszkańcy pól - wyjaśnia profesor Witold Mańczak, językoznawca, członek Polskiej Akademii Umiejętności, emerytowany wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Polanie to wymysł kronikarzy?
Nie wszyscy językoznawcy są jednak zgodni co do etymologii nazwy Polski. Na przykład prof. Przemysław Urbańczyk w pracy "Trudne dzieje Polski" wysunął budzącą kontrowersje tezę, że nie istniało plemię Polan i że nazwę naszemu krajowi nadali cudzoziemcy. Zdaniem tego badacza jako pierwsza pojawiła się łacińska nazwa Polonia, a plemiona Polan czy Mazowszan, wymyślili dopiero późniejsi kronikarze. Skoro łacińska nazwa Polski ma pochodzić od plemienia Polan, to prof. Urbańczyk w swojej pracy pyta, dlaczego nie brzmi ona Polania?
Prof. Witold Mańczak uważa, że teza kolegi jest nieprawdopodobna. - Osoby, które zapisywały nazwę Polski na przełomie X i XI wieku to nie byli Polacy. A jeśli cudzoziemiec zapisuje jakąś nazwę, to większe jest prawdopodobieństwo, że ją przekręci – tłumaczy. Tym bardziej, że takich obocznych nazw naszego kraju było wiele. Prof. Mańczak: - O tym, że na denarze Bolesława Chrobrego pojawiła się forma Poloniae mógł zadecydować przypadek. A w samym fakcie, że zlatynizowana nazwa naszego kraju pierwotnie się pojawiła w trojakiej postaci: Polania, Polenia, Polonia, też nie ma nic dziwnego, gdyż w nazwach geograficznych często dochodzi do fluktuacji, np. miasto, które się dziś zowie Warszawa, niegdyś nazywano Warszewą lub Warszową.
Nazwa plemienia Polan nie była wyjątkowa - na Rusi też istniało plemię o tej samej nazwie. - Ale tamci Polanie nie mieli nic wspólnego z Polanami w Polsce – wyjaśnia Mańczak. Nazwy powstawały paralelnie, niezależnie od siebie.
Prof. Mańczak przypomina, że przymiotnik "polska" został urobiony od zwykłego słowa " pole". - Polską ziemią nazywano pierwotnie ziemie, na której występowały pola. Jeżeli jedzie się przez Polskę, to widać, że jest ona pełna pól, jest płaska, równa. Nazwa "Polska" powstała na skutek opuszczenia drugiego słowa w wyrażeniu " Polska Ziemia". Podobnie nazwa włoskiej prowincji Kampanii pochodzi od wyrazu "campo", oznaczającego pole, a nazwa francuskiej Szampanii od wyrazu "champ" o tym samym znaczeniu - tłumaczy.
Kiedy przyszli Słowianie?
Językoznawcy angażują się także w odwieczne spory archeologów, dotyczące tego, kiedy na polskich terenach pojawili się Słowianie. Zdaniem archeologów, Słowianie pojawili się w dorzeczu Odry i Wisły dopiero około 50 lat po tym, jak w V w. n.e. tereny te opuścili Germanie. Świadczy o tym charakterystyczna przerwa osadnicza (tzw. hiatus), widoczna w materiale archeologicznym: znikają osady germańskie, potem nie ma żadnych, a dopiero po kilku dekadach pojawiają się pierwsze słowiańskie półziemianki.
Uderzająca jest również różnica kulturowa pomiędzy osadami Germanów, a osadami Słowian. Żelaza w tych ostatnich jest bardzo mało, a ozdób nie ma prawie w ogóle. Ceramika (tzw. praska) jest niezbyt dobrej jakości w porównaniu z tą, którą wykonywali poprzednicy Słowian.
Dawniej wielu badaczy sądziło, że Słowianie są autochtonami, ale pogląd ten zmienia się pod wpływem danych archeologicznych. Jeśli Słowianie są stąd, to dlaczego mieliby przez 50 lat nie pozostawiać żadnych śladów, a następnie zaprezentować zupełnie nową i gorzej rozwiniętą kulturę?
Co nam mówią nazwy rzek?
Prof. Przemysław Urbańczyk jest po stronie archeologów, ale prof. Mańczak ma zupełnie inne zdanie: nazwy polskich rzek rozpadają się na dwie kategorie: nazwy zrozumiałe dla Polaka, takie jak Kamienna, Bystrzyca czy Prądnik, które są stosunkowo świeżej daty, oraz nazwy dla Polaka niezrozumiałe, takie jak Wisła, Odra, Raba, Soła, Nysa, Nida, Bug czy Drwęca, których według najnowszego szacunku jest ok. 190 i które powstały w zamierzchłej przeszłości na setki czy nawet tysiące lat przed V w. n.e.. - Tymczasem w V w. nie było jeszcze atlasów geograficznych, nie mówiąc już o tym, że ówcześni Słowianie byli analfabetami. W tym stanie rzeczy nasuwa się pytanie, w jaki sposób Słowianie, którzy się mieli pojawić w bezludnym dorzeczu Odry i Wisły, poznali nazwy rzek używane tam przed ich przybyciem - zwraca uwagę językoznawca. Zdaniem prof. Mańczaka, istnienie w dorzeczu Odry i Wisły ok. 190 prastarych nazw rzek jest jednym z niezbitych dowodów na to, że na tym obszarze Słowianie są autochtonami.
Istnieje jednak przecież i inna możliwość: Słowianie przyszli tutaj w V i VI wieku, jak wskazują na to badania archeologiczne. Ale pustka osadnicza nie była zupełna i ktoś przekazał im odwieczne nazwy tutejszych rzek. Poza tym, być może nazwy największych rzek w tym rejonie znane były poza ich bezpośrednim sąsiedztwem. Nie zapominajmy, że prehistoryczne ludy prowadziły ze sobą handel i pozostawały w różnego rodzaju kontaktach. Zadziwiająca naukowców trwałość hydronimów nie musi oznaczać stałości zasiedlenia.
(ew)
