Wybór posłów do Sejmu Ustawodawczego, którego celem będzie opracowanie konstytucji dla odrodzonej Polski znajdował się wśród priorytetów warszawskiego ośrodka władzy, który ukształtował się wokół Józefa Piłsudskiego. Organizacją pierwszych wyborów zajął się już 22 listopada 1918 roku gabinet Jędrzeja Moraczewskiego. 28 listopada ogłoszono Dekret o Ordynacji wyborczej.

- Wybory opierały się na pięcioprzymiotnikowym (tajnym, powszechnym, bezpośrednim, równym i proporcjonalnym) głosowaniu do przewidywanego jednoizbowego parlamentu. Po raz pierwszy prawo wyborcze przyznawano kobietom, co nie stanowiło wówczas powszechnej praktyki. Była to ordynacja pozwalająca na swobodę artykulacji różnorodnych poglądów politycznych – podkreślał prof. Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika polska".

Obywatele, bez względu na płeć i majętność, otrzymywali bierne i czynne prawo wyborcze w wieku 21 lat.

Wybory, ale nie wszędzie

Głosowanie miało odbyć się w 70 okręgach i wyłonić 526 posłów. Jeden mandat miał przypadać na ok. 50 tys. obywateli. Ostatecznie głosowanie udało się przeprowadzić w 44 z nich. Wybrano 335 posłów. Do końca kadencji Sejmu Ustawodawczego, w 1922 roku, Sejm liczył 423 posłów.

Mapa okręgów wyborczych do Sejmu Ustawodawczego. Infografika: Polskie Radio/Bartłomiej Makowski (red.)/Łukasz Haponiuk (graf.)

Wybory bez przeszkód mogły odbyć się w zasadzie tylko na obszarze byłego Królestwa Kongresowego oraz w Galicji Zachodniej. I tutaj nie obyło się jednak bez problemów, choć okrzepły już w największym stopniu instytucje państwowe i administracja. Pierwszy okręg wyborczy ustanowiono na północnej Suwalszczyźnie, gdzie najistotniejszym miastem był Mariampol. Polacy rościli sobie prawo do tego terytorium ze względu na duży odsetek ludności polskiej zamieszkującej te tereny (ok. 75 proc. mieszkańców według badań Instytutu Badań Spraw Narodowościowych) i przynależność obszaru do Rzeczpospolitej i Księstwa Warszawskiego. Obszar ten zajęty został jednak przez Litwinów, co zablokowało możliwość przeprowadzenia wyborów.

Z kolei wybory na obszarach białostockim i bialskim uniemożliwiło zajęcie tych rejonów przez żołnierzy niemieckich, którzy nie zdołali jeszcze powrócić z frontu wschodniego, a wówczas stanowili kordon sanitarny między odradzającym się państwem polskim a bolszewikami. Nie obyło się też bez niedopatrzeń i błędów – w dwóch okręgach – lublińskim i sandomierskim – Sąd Najwyższy stwierdził nieważność wyborów i procedurę trzeba było powtórzyć.

Zaplanowano, że w Galicji Wschodniej powstanie kilkanaście okręgów wyborczych, jednak, z uwagi na walki polsko-ukraińskie, głosowania nie udało się przeprowadzić nigdzie, poza Lwowem. Do Sejmu Ustawodawczego weszli w związku z tym polscy posłowie, którzy zasiadali w parlamencie Austro-Węgier. Wybory przeprowadzono tylko we Lwowie z powodu śmierci polskich posłów do austriackiego sejmu.

Walki o granice uniemożliwiły przeprowadzenie wyborów w styczniowym terminie. Taka sytuacja panowała na Śląsku Cieszyńskim, który był przedmiotem polsko-czeskiego sporu. Ostatecznie 14 marca 1919 roku przyjął do swojego grona 6 kandydatów jedynej listy wystawionej w okręgu.

Podobnie rzecz miała się z okręgami ustanowionymi w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku. W Wielkopolsce wybory przeprowadzono po zakończeniu Powstania Wielkopolskiego, 1 czerwca 1919 roku, według zmienionej ordynacji – wyznaczone zostały cztery okręgi wyborcze, przy czym głosowanie przeprowadzono tylko w trzech. Okręg mogileński był jeszcze wówczas jeszcze w rękach Niemców. Wyłoniono wówczas aż 20 posłów z tego okręgu. Wcześniej Wielkopolskę reprezentowali byli posłowie z Reichstagu. Na Górnym Śląsku wybory się nie odbyły – na przeszkodzie stanął plebiscyt i trzy powstania śląskie. Ostatecznego podziału Górnego Śląska dokonano dopiero w czerwcu 1922 roku, czyli pół roku przed zaplanowanymi na listopad kolejnymi wyborami parlamentarnymi. Górny Śląsk reprezentowało w Sejmie Ustawodawczym 5 posłów, którzy wcześniej zasiadali w parlamencie niemieckim.

Wybory nie mogły także odbyć się na Pomorzu. Obszar, jaki miał umożliwić Polsce dostęp do morza, nie był w chwili rozpisania wyborów ustalony. Pomorze było początkowo reprezentowane w Sejmie Ustawodawczym przez dwóch posłów, którzy wcześniej zasiadali w ławach Reichstagu. Dopiero 2 maja 1920 roku przeprowadzono tu wybory uzupełniające.

Język nienawiści 100 lat temu

Kampania wyborcza do pierwszego Sejmu była ostra i bezpardonowa. Wszystkie opcje polityczne – lewica, prawica i centrum – posługiwały się argumentacją, którą dziś nazwalibyśmy "językiem nienawiści". "Blagier nad blagiery/ i kłamca nad kłamce/Szukał swej kariery/Przy partyjnej klamce" – tak przedstawiała Ignacego Daszyńskiego ulotka wyborcza jednej z prawicowych partii. Ulotka jest opatrzona karykaturą męża stanu z dorysowanym wężowym językiem. Z kolei ulotka PSL "Piast" zachęca m.in. do "wycięcia takiego wrzoda, jakim okazał się Judasz Stapiński" (chodzi o Jana Stapińskiego, przywódcę PSL "Lewica"). Wreszcie lewica biła w dzwon odsunięcia od władzy krwiopijczych "bankierów i lichwiarzy", wsteczników i posiadaczy ziemskich.

Z tą retoryką pozytywnie kontrastują ulotki skierowane do kobiet i wydawane przez organizacje kobiece, takie jak Liga Kobiet Polskich. Komunikaty kierowane do pań to w głównej mierze zachęty do oddania głosu bez względu na preferencje polityczne i entuzjazm związany z historyczną możliwością stanięcia do urn.

Język głównych partii politycznych używany podczas kampanii w 1919 roku wyznaczył niestety standardy na cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Jego zgubne skutki pokazały się z całą brutalnością w przededniu wyboru pierwszego prezydenta RP w 1922 roku.

Wybór dyktowany sytuacją kraju  

Dołączenie posłów pochodzących spoza byłego Królestwa i Małopolski zmieniła układ sił w parlamencie. O ile w 1919 roku podział głosów między partie prawicowe, lewicowe i centrowe rozkładał się mniej więcej po równo, to ostateczny skład izby z 1922 roku wskazywał zdecydowaną przewagę partii centrowych (z PSL "Piast" na czele) i znaczący spadek znaczenia partii lewicowych.

Podział głosów w Sejmie Ustawodawczym. Infografika: Polskie Radio/Bartłomiej Makowski (red.)/Łukasz Haponiuk (graf.)

"Konstatując takie wyniki pierwszych wyborów parlamentarnych w Polsce Odrodzonej oraz późniejsze przesunięcia w łonie konstytuanty, nie sposób oprzeć się refleksji, że w istocie alternatywą, przed którą stanął elektorat polski w 1919 roku, był wybór między programami eksponującymi przede wszystkim żywotność wspólnych, narodowych interesów i poczucie więzi narodowej, a programami na które na pierwszy plan wysuwały postulaty przebudowy społeczno-gospodarczej Polski" - pisał prof. Andrzej Gwiżdż w książce "Dzieje polskiego parlamentaryzmu". Zdaniem profesora nauk prawnych i historyka dziejów sejmu, na takie ukształtowanie wpłynęła przede wszystkim sytuacja międzynarodowa Polski, zagrożonej wówczas przez Armię Czerwoną.

- Rząd i parlament to były wtedy dwie najważniejsze sprawy. Europa dała nam szansę, ale patrzyła krytycznie - mówił w rozmowie z Portelem PolskieRadio24.pl prof. Janusz Odziemkowski. - Trzeba było szybko pokazać, że kraj będzie szedł drogą demokracji i parlamentaryzmu. Te wybory były nie tylko głosowaniem na posłów. To było głosowanie za niepodległością. To było powiedzenie światu i samym sobie - jest na s wielu i chcemy polskiego państwa, niepodległego i demokratycznego - dodał historyk.

Zobacz i posłuchaj, jak prof. Odziemkowski wyjaśniał m.in. frekwencję, największą we współczesnej historii Polski:

Pierwsze wybory. Dowód trudności i ambicji 

Wystarczy rzut oka na mapę okręgów wyborczych i porównanie ich granic z granicami, które przybrała II Rzeczpospolita po okresie walk o kształt kraju, żeby uświadomić sobie, jak długą drogę przeszło państwo polskie w ciągu zaledwie trzech lat. 

Rdzeniem odrodzonego państwa były tereny byłego Królestwa Polskiego i obszar Małopolski i tylko tutaj przeprowadzono wybory. Kooptacja posłów z parlamentów austriackiego i niemieckiego pokazywała potrzebę zademonstrowania polskości na terenach, które stanowiły jeszcze obiekt negocjacji politycznych na paryskiej konferencji pokojowej. Obecność doświadczonych parlamentarzystów, weteranów wielu potyczek administracyjnych, legislacyjnych i retorskich, podwyższała jakość pracy Sejmu Ustawodawczego. Tym bardziej, że zaledwie ok. 30 proc. posłów miało wykształcenie wyższe, nie brakowało analfabetów.

Podział okręgów wyborczych odzwierciedla mapę rzeczywistych możliwości przeprowadzenia elekcji oraz geopolitycznych ambicji i wyobrażeń o przyszłej Polsce autorów Dekretu o Wyborach do Sejmu Ustawodawczego. Uwagę zwraca przede wszystkim dołączenie posłów z Galicji Wschodniej, którą najwyraźniej Ojcowie Niepodległości uznawali za integralną część Polski, mimo pretensji powstającego państwa ukraińskiego. Symboliczne znaczenie miało też przyjęcie do Sejmu Ustawodawczego kandydatów ze Śląska Cieszyńskiego – kości niezgody między Polską i Czechosłowacką.

Najistotniejszy w kontekście wyobrażeń o przyszłej Polsce był rozległy obszar okręgów wyborczych w byłym zaborze pruskim. Warszawa nakreśliła bardzo entuzjastyczne – biorąc pod uwagę późniejszy kształt granic – plany wyborów. Można spekulować, że takie plany miały głównie za cel działanie propagandowe, miały podkreślać polskie roszczenia do terytoriów Pomorza, Wielkopolski i południowej części Mazur.

Tym, co pozostaje poza sferą spekulacji, jest onieśmielająca do dziś frekwencja wyborcza tam, gdzie głosowanie udało się przeprowadzić. W żadnym z 44 okręgów wyborczych nie zagłosowało mniej, niż 60 proc. uprawnionych. Były i takie okręgi, gdzie do urn poszło 90, a nawet 95 proc. uprawnionych. Liczby mówią same za siebie i są niezbitym dowodem na patriotyzm polskiego społeczeństwa w dobie odzyskanej wolności. Dzięki zaangażowaniu polskiego społeczeństwa 10 lutego 1919 mógł zebrać się pierwszy od 126 lat polski Sejm.

Bartłomiej Makowski

9 grudnia 1922 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta RP Gabriela Narutowicza. 

Młodość prezydenta

Gabriel Narutowicz urodził się 17 marca 1865 roku w Telszach na Żmudzi. Pochodził z rodziny ziemiańskiej ze Żmudzi. Na przyszłe życie Gabriela Narutowicza duży wpływ miała rodzina – ojciec, który osierocił go zaledwie rok po narodzinach, był społecznikiem i walczył w Powstaniu Styczniowym. Matka dbała o wychowanie Gabriela w duchu patriotycznym i postanowiła nawet przeprowadzić się z rodziną do łotewskiej Lipawy, aby dzieci mogły uniknąć zrusyfikowanego szkolnictwa.

Studiował później na politechnice w Petersburgu, której nie zdołał ukończyć z powodu zachorowania na gruźlicę. Dla ratowania zdrowia w 1886 roku wyjechał do Davos w Szwajcarii, gdzie rozpoczął leczenie. Poprawa stanu nastąpiła w ciągu roku, a Gabriel Narutowicz postanowił pozostać w Szwajcarii i rozpoczął studia z inżynierii budownictwa na politechnice w Zurychu.

Światowej sławy inżynier

Po ukończeniu studiów nie mógł powrócić do Polski z powodu nakazu aresztowania, wydanego przez carskiego władze za współpracę z emigracyjnymi strukturami socjalistycznej partii II Proletariat.

Rozpoczął pracę przy budowie linii kolejowych oraz wodociągów i kanalizacji w Sankt Gallen. Jego kariera nabrała rozpędu, gdy w 1895 roku przyjął obywatelstwo szwajcarskie i został członkiem biura inżynierskiego Louisa Kürsteinera.

– Potem został kierownikiem biura, a ostatecznie współwłaścicielem. Z tą współpracą wiążą się najważniejsze projekty Narutowicza. Pierwszym z nich była budowa elektrowni Kubel, jednej z największych w Szwajcarii. Przy budowie elektrowni Andelsbuch zrealizował ciekawy pomysł związany z budową zbiornika rezerwowego. Urządzenia elektryczne były zasilane właśnie z tego zbiornika, co zapewniało ciągłość pracy. Podobne pomysły były później realizowane w innych elektrowniach, co było znaczącym wkładem Narutowicza w rozwój światowej energetyki – mówił prof. z Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdańskiej w audycji Krzysztofa Michalskiego z cyklu "Eureka".

Gabriel Narutowicz szybko zdobył uznanie jako światowej sławy inżynier. Dostał propozycję zostania wykładowcą na Politechnice w Zurychu, którą przyjął po długich wahaniach. Musiał wówczas zrezygnować z pracy u Kürsteinera, ale założył własne biuro konstruktorskie, które realizowało wiele projektów w Szwajcarii i za granicą.

– Narutowicz był profesorem w latach 1907-1919. Trzeba pamiętać, że nie był typowym naukowcem, który prowadził badania naukowe, ale raczej praktykiem. Ze wspomnień jego studentów możemy również dowiedzieć się, że był wspaniałym dydaktykiem – mówił prof. Dariusz Świsulski w audycji Polskiego Radia z 2019 roku.

W niepodległej Polsce

W trakcie I wojny światowej zaangażował się w działalność Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny, w którym działał również Henryk Sienkiewicz oraz wykorzystywał swoją pozycję do działań na rzecz niepodległości Polski na arenie międzynarodowej. Powrócił do Polski po namowach Ignacego Mościckiego.

W czerwcu 1920 roku został ministrem robót publicznych i koordynował pracę nad odbudową kraju ze zniszczeń wojennych oraz przygotowywał plany elektryfikacji z wykorzystaniem energii wodnej.

W czerwcu 1922 został mianowany ministrem spraw zagranicznych. Od tamtej pory stał się ofiarą nagonki prowadzonej przez środowiska endeckie. Głównym powodem ataku były związki Gabriela Narutowicza z Józefem Piłsudskim, z którym był spowinowacony oraz rzekome uleganie mniejszościom narodowym.

Zamach na Gabriela Narutowicza – grzech pierworodny II Rzeczpospolitej

Ataki nasiliły się, gdy Gabriel Narutowicz został wybrany 9 grudnia 1922 roku przez Zgromadzenie Narodowe pierwszym prezydentem II Rzeczpospolitej Polskiej. Przeciwko Narutowiczowi rozpętała się potężna kampania w prasie prawicowej, która zarzucała mu wybór głosami mniejszości narodowych. Do ataku na prezydenta przyłączali się sympatycy endecji.

– W momencie gdy Gabriel Narutowicz jechał na zaprzysiężenie, byłem świadkiem jednego z incydentów. Nie obrzucono go wtedy śnieżkami lub kamieniami jak w poprzednich przypadkach. Tłum stał przed wjazdem z Alei Ujazdowskiej w ulicę Piękną – wspominał prof. Tadeusz Gliwic, który wówczas miał 15 lat, w archiwalnym materiale wykorzystanym w audycji Krzysztofa Michalskiego z cyklu "Eureka".

– Oficer dowodzący eskortą podjechał do tłumu i nakazał rozejście się. Po drugim upomnieniu ostrzegł o możliwości rozpędzenia tłumu szarżą. Padł rozkaz: pierwsza trójka lance do boju, krokiem naprzód marsz. Tłum zaczął się cofać, oficer odjechał i zasalutował ładnie szablą. Nikt więcej nie przeszkadzał. Narutowicz był spokojny. Robił wrażenie człowieka, który panuje nad sobą, ale któremu jest to bardzo ciężkie do przeżycia - mówił prof. Tadeusz Gliwic.

Zamach na prezydenta

Ostatecznie nagonka na Gabriela Narutowicza doprowadziła do tragedii. Malarz Eligiusz Niewiadomski postanowił zamordować prezydenta, którego uważał za "symbol sytuacji politycznej, symbol hańby".

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Patryka Pleskota z 2017 roku dla portalu PolskieRadio24.pl o okolicznościach oraz skutkach zamachu na Gabriela Narutowicza.

Eligiusz Niewiadomski zastrzelił Gabriela Narutowicza 16 grudnia 1922 roku podczas wizyty prezydenta na otwarciu wystawy w Galerii Sztuki w pałacu Zachęty Sztuk Pięknych.

sa

Wśród polskiego społeczeństwa krążą różne przepowiednie dotyczące obecnej wojny i przyszłych losów Polski. Zainteresowanie tymi przepowiedniami jest tak wielkie, że uważamy za stosowne poświęcić im nieco uwagi. Wszystkich więcej zaciekawia to, co przyniesie przyszłość, niż to, co się obecnie dzieje.

"Przyszłość Polski w świetle przepowiedni", Warszawa 1941 r., ze wstępu

Temat przepowiedni dla Polski można by omawiać na wielu płaszczyznach.

Można by na początku sięgnąć do dziejów przepowiadania, zaczynając od starożytności (od egipskiej astrologii, przez greckie wyrocznie, po gnostycki okultyzm). Można by przywołać filozoficzno-religijne założenia fundujące samą ideę wieszczenia: "Czy człowiek jest istotą wolną czy zdeterminowaną przez los?", "Czy narody mają wytyczoną z góry ścieżkę, którą podążają, jakąś misję do spełnienia?". Można by opisać sposoby na interpretowanie treści przepowiedni, z natury swojej symbolicznych i niejednoznacznych.

Ale można również po prostu – pamiętając o powyższym – przywołać teksty, które utrwalały różne przepowiednie dotyczące Polski, które je rekonstruowały. "Proroctwa" takie należą do historii literatury oraz myśli społeczno-religijnej. Wiele przy tym mówią o czasie swojego powstania, o ludzkich nadziejach i ludzkich lękach.

Jadwiga widzi krzyżacką klęskę

Obszerne źródło (o nie mniej obszernym tytule), jakim jest "Księga sybillińska o przyszłości: zbiór objaśnień, proroctw, przepowiedni i jasnowidzeń o różnych narodach, a szczególnie o Kościele katolickim, Polsce i słowiańszczyźnie z starych ksiąg, z różnych pism i z ust ludu" z 1895 roku, napisana przez Józefa Chociszewskiego, zbiera wzmianki o najstarszych przepowiedniach dla Polski.

Zaliczyć do nich choćby można przeczucie nieszczęść, jakie – według Galla Anonima – targało umierającym królem Bolesławem Chrobrym, a dotyczyło przyszłości młodego wtedy jeszcze państwa. "Ach, widzę już błąkający się cień króla wygnańca! tułacza! żebrzącego litości nieprzyjaciół, których ja zdeptałem" - miał wygłaszać te słowa Chrobry na łożu śmierci. "Lecz widzę także w odległości potomka krwi mojej, (...) któren ująwszy rękojeść miecza mojego blaskiem swoim świetność Polsce przywróci".  

Z innych przykładów dawnych proroctw o Polsce: słynna opowieść o cudownym zrośnięciu się fragmentów ciała zamordowanego biskupa Stanisława jako symbol scalenia się podzielonej w rozbiciu dzielnicowym Polski. Albo spisane przez Jana Długosza wieszcze słowa Jadwigi Andegaweńskiej na temat kary, jaka czekać będzie w przyszłości Krzyżaków. Albo te fragmenty kazań ks. Piotra Skargi, w których retoryczne wizje potencjalnych kar czekających grzeszną Rzeczpospolitą mogłyby być odczytywane jako zapowiedź zaborów.

Proroctwo Eustachiusza

Do najstarszych przepowiedni dotyczących Polski należy też ta datowana według tradycji na połowę XV wieku, choć są opinie, że powstała dwieście lat później (tekst zachował się w niemieckiej kopii z 1758 r.). Autorem wieszczej wizji miał być ojciec Eustachiusz, przeor podwarszawskiego klasztoru benedyktynów.

"Ja, Eustachiusz, (…) przepowiadam ci, Polsko, że zażyjesz wiele nędzy w przyszłych stuleciach. Zacna Polsko! Jesteś szlachetna, wielka i wspaniała, atoli ty gardzisz twymi mądrymi i dziennymi królami, a ponieważ nimi gardzisz, przeto pójdziesz w rozsypkę. Lew z północy połączy się z czarnym orłem w ciemnej dolinie i zada ci dotkliwe uderzenie w pierś, aż twoje białe pióra krwią się zrumienią. (…)

Potem nadchodzi potężny lew dwugłowy, który sprawi twój upadek. Słońce skryje się przed tobą, a ty będziesz długi czas siedzieć w ciemności. Będą wielkie powstania i wiele krwi niewinnej się przeleje (...)".

Powyższy fragment był intepretowany jako zapowiedź potopu szwedzkiego ("lew z północy") czy "ciemności" okresu zaborów ("lew dwugłowy" jako nawiązanie do carskiej Rosji). Cała treść proroctwa Eustachiusza niosła jednak i pozytywną konkluzję: po klęskach i przeciwnościach miał przyjść "książę pokoju" i tajemniczy, na początku odrzucany, "król". Kiedy to miałoby nastąpić? Wizja mówi o niejasnym, różnie odczytywanym, momencie "siódmej liczby", który ma się ziścić, gdy upłynie czas "siedem razy siedem".

"Dziwny znak na niebie w Częstochowie 1654 roku". Fot. Polona/domena publiczna

Obrazy pełne znaków zapytania

Intrygujące są również przykłady na przepowiednie łączące w sobie słowo i obrazowanie.

Oto według "Proroctw o przyszłości Polski" z 1912 roku Józefa Chociszewskiego w połowie XVII wieku w Częstochowie - dokładnie: 9 czerwca 1654 - ukazał się na niebie "dziwy znak" (dla uwiarygodnienia tej informacji autor dodawał, że znak ów "opisał ksiądz Kordecki").

Znak ten, jak przytaczał Józef Chociszewski słowa przepowiedni, oznaczał m.in. "wiarę katolicką przez Szwedów i innych nieprzyjaciół prześladowaną", zaś "cztery małe jabłka to czterej główni polscy wrogowie, a mianowicie Szwedzi, Kozacy, Moskale i Brandenburczycy".

"Rok później", dodawał autor zbioru przepowiedni, "znak ów się ziścił, gdyż Szwedzi wpadli do Polski i okropnie ją spustoszyli".

Z kolei "przepowiednia obrazkowa z 1578 roku o upadku Polski" pokazywała w symboliczny sposób to, co - jak zapewniał Józef Chociszewski - Rzeczpospolitą wówczas czekało. W skomplikowanej wykładni tego obrazka znajdowano i zapowiedzi rokoszu Zebrzydowskiego, i wyniszczające Polskę wojny połowy XVII wieku, i knowania zaborców.

"Przepowiednia obrazkowa z 1578 roku o upadku Polski". Strona tytułowa książki Józefa Chociszewskiego "Ważne proroctwo 92-letniego Zakonnika na górze Synai, gdzie Bóg dał Mojżeszowi tablice dziesięciorga przykazań [...] oraz przepowiednia cyganki o 1913 roku itd.". Fot. Polona

Wernyhora o Polsce od morza do morza

Jedną z najsłynniejszych dawnych przepowiedni związanych z Polską jest ta autorstwa legendarnego Wernyhory – postaci rozsławionej (i kulturowo wykreowanej) dzięki obrazowi Jana Matejki, "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego, a także dzięki twórczości Juliusza Słowackiego czy Seweryna Goszczyńskiego.

- Ma on swój pierwowzór autentyczny – mówił w Polskim Radiu o Wernyhorze literaturoznawca prof. Stanisław Makowski. – Sądzę, że była to osoba żyjąca w okresie konfederacji barskiej. Kozak przybyły na polską stronę z Zadnieprza, który spełniał rolę agitatora, emisariusza politycznego, a reprezentował ruch zakładający porozumienie Ukraińców z Polakami.

Z tej być może historycznej postaci (zdania badaczy, czy w ogóle taki ktoś istniał, są podzielone) narodził się mit wędrownego starca, który dzięki proroczemu widzeniu widział przyszłość Polski.

- Zanim rozwinęła się legenda literacka Wernyhory, w okresie romantyzmu funkcjonowała już legenda tej postaci jako politycznego prognostyka, człowieka, który przepowiedział odzyskanie przez Polskę niepodległości – tłumaczył prof. Stanisław Makowski.

Sama przepowiednia Wernyhory nie miała jednej kanonicznej postaci. Powstawały – w zależności od politycznych zapotrzebowań – różne jej warianty. Jeden z nich opowiadał o "wędrówce wielkiej po świecie męczenników wolności" (aluzja do emigracji po powstaniu listopadowym). Inny przywoływał wizję upadku Napoleona, jeszcze inny: wojnę Rosji z Turcją.

Na koniec najbardziej popularnej wersji przepowiedni Wernyhory, z 1809 roku, znaleźć można słynny (wciąż tajemniczy) obraz zwycięstwa, triumfu po wielu klęskach i upadkach: "Polska zakwitnie od Czarnego do Białego morza i będzie trwała po wieki wieków".

Okładka książki "Dwie przepowiednie", Warszawa 1943. Publikacja zawierała informacje o przepowiedni z Tęgoborzy (zwane tu błędnie "przepowiednią Wielopolskiego") oraz przepowiedni śląskiej z 1721 r. Fot. Polona

"Świat cały krwią się zachłyśnie"

Nazwisko Wernyhory pojawia się w pierwszej strofie innej – młodszej, bo z przełomu XIX i XX wieku – przepowiedni. Stała się ona popularna zwłaszcza w czasach II wojny światowej – być może dlatego, że stanowiła źródło otuchy. Wskazywała bowiem – taką przynajmniej jej interpretację podawał warszawski wydawca tego tekstu w 1942 roku, Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze – na rok 1943 jako na czas "wielkiego wyniesienia Polski i pognębienia jej wrogów".

Proroctwo to zwane jest "przepowiednią z Tęgoborzy" albo "przepowiednią nieznanego medium". Nazwy wiążą się z niejasną genezą tego tekstu.

Otóż według jednej z wersji w nocy z 23 na 24 września 1893 roku w pałacu hrabiego Władysława Wielogłowskiego w małopolskiej wsi Tęgoborze miał miejsce seans spirytystyczny. Podczas seansu ktoś, kto pełnił rolę "medium" (kontaktującego się z drugą "duchową stroną"), podyktował wierszowaną treść dotyczącą przyszłości Polski i całego świata.

Tekst przepowiedni opublikował 27 marca 1939 roku "Ilustrowany Kuryer Codzienny". Jej początek głosił:

W dwa lat dziesiątki nastaną te pory,
Gdy z nieba ogień wytryśnie.
Spełnią się wtedy pieśni Wernyhory,
Świat cały krwią się zachłyśnie.

Strona z "Ilustrowanego Kuryera Codziennego", 1939, nr 86 (27 III). Fot. mbc.malopolska.pl/domena publiczna

Jest wiele hipotez co do autorstwa tej przepowiedni. Jak wspominał Czesław Miłosz, w czasie okupacji "nikt nie znał jej pochodzenia i zdawało się, że ktoś ją właśnie w Polsce napisał na doraźne potrzeby krzepienia serc, do tego stopnia ten polski Nostradamus zgadzał się z wypadkami II wojny".

Osiemnaście 4-wersowych strof przepowiedni z Tęgoborzy pełnych jest zagadkowych wizji i scen. "I jak to bywa z przepowiedniami, niekiedy nie możemy zrozumieć, do czego dany czterowiersz się odnosi. Większość jednak prawie dokładnie zapowiada wybuch pierwszej wojny światowej, powstanie niepodległej Polski, dwudziestolecie międzywojenne, powstanie nazizmu", podkreślał Czesław Miłosz, przywołując choćby następujący fragment:

Gdy czarny orzeł krzyża znak splugawi
skrzydła rozłoży złowieszcze,
dwa padną kraje, których nikt nie zbawi,
siła przed prawem jest jeszcze.

Czy tekst wizji z Tęgoborzy jest mistyfikacją? "Najbardziej przyziemne byłoby przypisanie go komuś z mieszkańców okupowanej Polski, grzeszącego nadmiernym optymizmem", pisał nieco ironicznie Czesław Miłosz. Noblista zwrócił jednak przy tym uwagę na jedno: jak żywotny w polskiej kulturze był w 1. poł. XX w. mesjanizm, romantyczne z ducha przekonanie o tym, że Polska po wielu cierpieniach otrzyma zasłużoną nagrodę. Zmartwychwstanie. 

Bo przepowiednia nieznanego medium głosiła na koniec:

Powstanie Polska od morza do morza.
Czekajcie na to pół wieku.
Chronić nas będzie zawsze Łaska Boża,
Więc cierp i módl się, człowieku.

***

Czytaj także:

• Tomasz Merton. Mistrz duchowy, patron poszukujących
• Prof. Anna Świderkówna. Od tajemnic egipskich papirusów po odczytanie Biblii

***

Przepowiedni dla Polski było znacznie więcej. Wśród nich: "proroctwo starego pustelnika z gór Karpackich", przepowiednia siostry Nimfy Suchońskiej żyjącej w Krakowie w 2. poł. XVII w., przepowiednia XVIII-wiecznego benedyktyna z Emeryngen (który ponoć przewidział II wojnę światową), przepowiednia śląska z 1721 roku czy też wieszcze słowa Adama Mickiewicza o oczekiwanym przez Polaków mesjaszu, którego imię "czterdzieści i cztery".

Teksty te różnią się okolicznościami powstania, językiem, sposobem obrazowania. Łączy je to, o czym już pisał autor III części "Dziadów": pragnienie, by rozciąć "przyszłości brudne obłoki". By zobaczyć, co nas czeka. By znaleźć w tym jakąś nadzieję.

jp

Źródła:

Teresa Kowalik, Przemysław Słowiński, "Czas dobiega końca. Wielkie przepowiednie dla Polski i świata", Warszawa 2020; Czesław Miłosz, "Warszawa środkiem ustali się świata", "Tygodnik Powszechny", 2002, nr 13.

154 lata temu, 13 stycznia 1870 roku, urodził się Jędrzej Moraczewski, inżynier, poseł, minister robót publicznych, działacz socjalistyczny i pierwszy premier niepodległej Polski.

Kariera zawodowa czy polityczna?

Wywodził się z rodziny o tradycjach niepodległościowych. Przyszedł na świat w wielkopolskim Trzemesznie, ale wraz z rodzicami przeprowadził się do Lwowa, w którym przyszło mu dorastać. Tam też rozpoczął studia inżynierskie na miejscowej politechnice.

Jeszcze na studiach rozpoczął działalność polityczną. Pierwsze kroki stawiał w tajnej organizacji studenckiej Bratnia Pomoc, która zajmowała się samokształceniem w duchu niepodległościowym. Niedługo później związał się z ruchem socjalistycznym i w 1893 roku wstąpił do Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej, która pięć lat później zmieniła nazwę na Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Śląska Cieszyńskiego i Galicji. Ugrupowanie za cel stawiało odbudowę państwa polskiego, ale o ustroju socjalistycznym.

Jędrzej Moraczewski początkowo łączył dochodową pracę inżyniera na budowach kolejowych z działalnością polityczną. Sytuacja zmieniła się w 1907 roku, kiedy wystartował w wyborach do austriackiej Rady Państwa.

– Był wziętym inżynierem i mógł pracować w zawodzie, a jednak następuje moment, kiedy decyduje się na kandydowanie do parlamentu austriackiego i pełen akces w ruch socjalistyczny – mówił dr Mikołaj Mirowski w audycji Polskiego Radia z 2020 roku. – Dzięki temu będzie się różnił od socjalistów z zaboru rosyjskiej, którzy byli rewolucjonistami i podkładali bomby. On ma sznyt parlamentarny i to też ma znaczenie.

Zaufany człowiek Piłsudskiego

W tym czasie rozpoczęła się znajomość Moraczewskiego z przebywającym w Galicji Józefem Piłsudskim, która w dużym stopniu wpłynęła na ich dalsze życie. Moraczewski miał umożliwić Piłsudskiemu sprawne poruszanie się pomiędzy zaborami dzięki paszportowi poselskiemu. – Wiązała go z Piłsudskim tradycja powstania styczniowego – wyjaśniał dr Mikołaj Mirowski. – Piłsudskiemu bardzo zależało, żeby mieć dobre kontakty z socjalistami w Galicji i dzięki temu rozwijać działalność legalną.

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Moraczewski po wybuchu I wojny światowej wstąpił do I Brygady Legionów Polskich. Z początku brał udział w walkach frontowych, ale Komendant uznał, że będzie o wiele bardziej przydatny jako oficer zajmujący się działalnością polityczną.

Po kryzysie przysięgowym w 1917 roku i uwięzieniu Piłsudskiego w twierdzy Magdeburgu Moraczewski wszedł w skład przywódców tajnego Konwentu Organizacji A, który kierował stronnictwem piłsudczykowskim i Polską Organizacją Wojskową.

Na początku listopada 1918 roku jako minister komunikacji współtworzył działający w Lublinie pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Miał on jednak zbyt lewicowy charakter, wobec czego po powrocie Piłsudskiego do Warszawy został rozwiązany. Misja utworzenia nowego rządu została powierzona Jędrzejowi Moraczewskiemu.

Rząd Moraczewskiego

– Moraczewski miał być postacią, która miała pogodzić różne siły polityczne w kraju. Miał być do przyjęcia również przez oponentów Polskiej Partii Socjalistycznej, czyli Narodową Demokrację – stwierdzał dr Mikołaj Mirowski.

Wbrew oczekiwaniom piłsudczyków rząd Moraczewskiego nie został zaakceptowany jako rozwiązanie kompromisowe, dlatego też przetrwał jedynie do stycznia 1919 roku. Pomimo krótkiego czasu urzędowania zdołano jednak wprowadzić wiele reform, które okazały się kluczowe dla dalszego życia politycznego niepodległej Polski.

Polska Niepodległa. Serwis specjalny

Rząd Moraczewskiego przygotował ustawę wyborczą i ordynację, dzięki której możliwe było rozpisanie pierwszych wybory do Sejmu Ustawodawczego na 26 stycznia 1919 roku. Co więcej, ordynacja wyborcza wprowadzała czynne i bierne prawo wyborcze dla kobiet, co było dość postępowym rozwiązaniem.

Ważną reformą rządu Moraczewskiego było również wprowadzenie reform socjalnych, takich jak ustanowienie ośmiogodzinnego dnia pracy i ubezpieczenia chorobowego lub zalegalizowanie związków zawodowych i prawa do strajków. Te rozwiązania zostały podtrzymane do końca istnienia II Rzeczpospolitej.

– Reformy socjalne, które sygnował gabinet Moraczewskiego to była klasyka socjalistyczna, która była skuteczną szczepionką przeciwko bolszewikom – stwierdził dr Mikołaj Mirowski w audycji Polskiego Radia z 2020 roku.

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego – pierwszy gabinet Polski niepodległej

Zawsze u boku Piłsudskiego

Po dymisji ze stanowiska premiera Moraczewski już nigdy nie wrócił na tak wysokie stanowisko, choć nie oznacza to, że udał się na polityczną emeryturę. W następnych latach pozostał prominentną postacią w Polskiej Partii Socjalistycznej, sprawował nawet urząd wicemarszałka Sejmu.

– Jego drogi z socjalistami rozchodzą się wraz z zamachem majowym w 1926 roku. Moraczewski bardziej czuł się związany z Piłsudskim niż z większością socjalistów, którzy co prawda na początku poparli zamach majowy, ale później bardzo szybko dostrzegli autorytarne ciągoty marszałka i przeszli do opozycji – powiedział dr Mikołaj Mirowski.

W 1928 roku dołączył do partii PPS dawna Frakcja Rewolucyjna, która grupowała lewicowych piłsudczyków. Moraczewski nie skupiał się na karierze politycznej, a podobnie jak we wcześniejszych latach swojego życia na pracy merytorycznej, między innymi jako minister robót publicznych. Jego pozycja była jednak mocno związana z marszałkiem Józefem Piłsudskim, wobec czego po jego śmierci Moraczewski został odsunięty się na bok życia publicznego.

Zmarł 5 sierpnia 1944 roku w Sulejówku. Jego śmierć została spowodowana trafieniem odłamku z pocisku artyleryjskiego.

sa

Zgodnie z tradycją Sejmów dawnej Rzeczpospolitej, przed otwarciem obrad odprawiona została uroczysta msza święta. Nabożeństwo miało miejsce 9 lutego w archikatedrze św. Jana Chrzciciela. Celebrował je abp metropolita warszawski Aleksander Kakowski. Kazanie wygłosił abp lwowski obrządku ormiańskiego Józef Teofil Teodorowicz. Kaznodzieja był też posłem na Sejm Ustawodawczy (jako bezpartyjny). W homilii apelował o zaprzestanie sporów i porzucenie partykularyzmów. Wieczorem tego dnia odbył się raut z udziałem przyszłych parlamentarzystów i Józefa Piłsudskiego.

Następnego dnia, około godziny 11, posłowie udali się na ulicę Wiejską, do gmachu, który miał odtąd być miejscem obrad Sejmu odrodzonej Polski. Na ten cel wybrano kompleks budynków Instytutu Aleksandryjsko-Maryjskiego – dawnej średniej szkoły żeńskiej. Był to wówczas jeden z niewielu budynków pozwalających na obrady tak wielkiej liczby osób. Zamek Królewski - tradycyjne miejsce posiedzeń parlamentu - był wówczas zdewastowany. Sesje sejmowe odbywały się w dawnej jadalni uczelni. Budynek z używaną do dziś salą obrad o charakterystycznym, półkolistym kształcie, wzniesiono dopiero w latach 1925-1928.

Przed wejściem do siedziby parlamentu na posłów czekał tłum gapiów i orkiestra, która odegrała "Mazurka Dąbrowskiego" (choć pieśń ta stała się hymnem oficjalnie dopiero w 1927 roku). Gmach Sejmu został w obecności posłów i członków rządu poświęcony przez prymasa Polski Edmunda Dalbora. Obrady otworzył Józef Piłsudski, sprawujący wówczas funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa.

- Panowie posłowie! Półtora wieku walk, krwawych nieraz i ofiarnych, znalazło swój tryumf w dniu dzisiejszym. Półtora wieku marzeń o wolnej Polsce czekało swego ziszczenia w obecnej chwili. Dzisiaj mamy wielkie święto narodu, święto radości po długiej ciężkiej nocy cierpień. W tej godzinie wielkiego serc polskich bicia czuję się szczęśliwym, że przypadł mi zaszczyt otwierać Sejm polski, który znowu będzie domu swego ojczystego jedynym panem i gospodarzem. Radość dnia dzisiejszego byłaby stokroć większą, gdyby nie troska, że zbieracie się w chwili niezwykle ciężkiej. Po długiej, nieszczęsnej wojnie świat cały, a z nim i Polska, czekają z tęsknotą upragnionego pokoju. Tęsknota ta w Polsce dziś ziścić się nie może. Synowie Ojczyzny muszą iść, by bronić granic i zabezpieczyć Polsce swobodny rozwój – mówił Piłsudski.

Otwarcie Sejmu Ustawodawczego 10 lutego 1919 roku w Warszawie. Widoczny m.in. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Pierwsze wybory w odrodzonej Polsce 

Wybór posłów do Sejmu Ustawodawczego, którego celem będzie opracowanie konstytucji dla odrodzonej Polski, znajdował się wśród priorytetów warszawskiego ośrodka władzy ukształtowanego wokół Józefa Piłsudskiego. Organizacją pierwszych wyborów zajął się już 22 listopada 1918 roku gabinet Jędrzeja Moraczewskiego. 28 listopada ogłoszono "Dekret o ordynacji wyborczej". 

- Wybory opierały się na pięcioprzymiotnikowym (tajnym, powszechnym, bezpośrednim, równym i proporcjonalnym) głosowaniu do przewidywanego jednoizbowego parlamentu. Po raz pierwszy prawo wyborcze przyznawano kobietom, co nie stanowiło wówczas powszechnej praktyki. Była to ordynacja pozwalająca na swobodę artykulacji różnorodnych poglądów politycznych – podkreślał prof. Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika polska".

Obywatele, bez względu na płeć i majętność, otrzymywali bierne i czynne prawo wyborcze w wieku 21 lat. Głosowanie miało odbyć się w 70 okręgach i wyłonić 526 posłów. Jeden mandat miał przypadać na ok. 50 tys. obywateli. Ostatecznie głosowanie udało się przeprowadzić w 44 okręgach. Polacy poszli do urn 26 stycznia 1919 roku. Wybrano 335 posłów. Tam, gdzie nie można było przeprowadzić głosowania z uwagi na kształtujące się dopiero granice odradzającego się państwa, do parlamentu kierowani byli posłowie działający wcześniej w parlamentach niemieckim i austriackim. Do końca kadencji Sejmu Ustawodawczego, w 1922 roku, Sejm liczył 423 posłów. 

Cechą charakterystyczną pierwszego parlamentu odrodzonej Polski były duże przepływy między klubami poselskimi, dla przykładu: PSL "Piast" na początku kadencji liczył 44 posłów, a na jej końcu dysponował 96 mandatami. Sejm Ustawodawczy nazywany był "Sejmem chłopskim", bo w ławach poselskich zasiadło ponad 100 włościan. Nigdy przedtem ani potem tak wielu przedstawicieli tej grupy społecznej nie zasiadło w ławach poselskich. Wielu z nich było analfabetami – potrafili czytać, ale w sztuce pisania opanowali tylko położenie własnego podpisu. Wśród posłów zaledwie 30 proc. legitymowało się wyższym wykształceniem, drugie tyle miało wykształcenie średnie. Dlatego tak ważną rolę odgrywali posłowie, którzy pracy sejmowej uczyli się w parlamentach pruskim i austriackim. W tych warunkach kluczowa była też pozycja liderów klubów poselskich, reprezentowanych w Konwencie Seniorów. 

- Konwent odgrywał dużą rolę polityczną. Na przykład kiedy był powoływany rząd, proponowano kandydaturę premiera i pytano na Konwencie Seniorów, co uważają na temat kandydata. Przy czym każdy przedstawiciel głosował taką liczbą posłów, jaką reprezentował. Mówiono obrazowo wówczas, że dyrektor biblioteki sejmowej pan Jerzy Pomykalski miał taki kapelusz i każdy z tych przedstawicieli głosując, wrzucał do niego kartkę - czy jest za, czy jest przeciw. I później żartowano, że wszystkie rządy w tym czasie to postały w kapeluszu pana dyrektora Pomykalskiego - wyjaśniał prof. Michał Pietrzak, historyk ustroju i prawa, w audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Z dziejów parlamentaryzmu". 

Posłowie w sali obrad Sejmu. Widoczny m.in. lider PSL "Wyzwolenie" Błażej Stolarski (w białej sukmanie). Fot.: NAC

Kto był marszałkiem Sejmu Ustawodawczego?

Pierwsze posiedzenie Sejmu poprowadził, zgodnie z tradycją utrzymywaną do dziś, marszałek senior - najstarszy wiekiem poseł. Był nim osiemdziesięciopięcioletni książę Ferdynand Radziwiłł, konserwatysta z Wielkopolski, wieloletni prezes Koła Polskiego w Reichstagu, który wsławił się ostrym sprzeciwem wobec niemieckiej polityki germanizacyjnej. Wybór ten miał znaczenie symboliczne: podkreślał więź zaboru pruskiego, znajdującego się nadal formalnie w granicach Niemiec, z Polską. Marszałek-senior powołał dwóch sekretarzy spośród najmłodszych wiekiem posłów - Mieczysława Niedziałkowskiego z Polskiej Partii Socjalistycznej oraz ks. Zygmunta Kaczyńskiego z endeckiego Związku Ludowo-Narodowego. 

Cztery dni później odbyły się głosowania nad wyborem marszałka Sejmu. Miał być to pierwszy sprawdzian siły poszczególnych frakcji parlamentarnych. Mandaty rozkładały się bowiem mniej więcej po równo między lewicę, prawicę i centrum. W szranki stanęli: przedstawiciel narodowej demokracji Wojciech Trąmpczyński i dwóch ludowców - Wincenty Witos (PSL "Piast") i Józef Ostachowski (Polskie Zjednoczenie Ludowe). W pierwszej turze - po której odpadł Ostachowski - najwięcej głosów zyskał Witos, którego kandydatura była popierana przez lewicę, chcącą w ten sposób zablokować kandydata endeków. W drugiej turze zwyciężył za to Trąmpczyński i to on został nowym marszałkiem. Uważa się, że Witos poinstruował swoich posłów, by głosowali za Trąmpczyńskim, bo sam nie chciał pełnić tradycyjnie apolitycznej funkcji. 

Nowy marszałek, Wojciech Trąmpczyński, był jednym z liderów wielkopolskiej endecji. Ten powszechnie szanowany prawnik, który rozgłos zyskał dzięki obronie interesów Polaków przed prawodawstwem pruskim, reprezentował umiarkowane skrzydło narodowej demokracji. Miał też spore doświadczenie parlamentarne, bo od 1911 roku sprawował mandat posła do Reichstagu. 

Od Małej Konstytucji do Konstytucji marcowej

- Jak zauważyli historycy parlamentaryzmu, ten pracowity Sejm, autor 547 ustaw, koncentrował się na dwóch sprawach. Przyznajmy istotnych, a może nawet najistotniejszych. Były to kwestie reformy rolnej i oczywiście przyszłej konstytucji, a ze spraw nieplanowanych - wojna roku 1920. Czyż to mało jak na jedną kadencję, dość krótką, bo zakończoną w roku 1922? – pytał retorycznie dr Janusz Osica.

Już 10 dni po inauguracji działań Sejmu uchwalona została tzw. Mała Konstytucja. Tymczasowa ustawa zasadnicza była krótkim i zwięzłym aktem prawnym, który składał się z kilku precyzyjnie napisanych artykułów. Opracowana w przyśpieszonym tempie określała tryb i sposób funkcjonowania państwa. Wzorowała się na francuskim modelu konstytucji. Oddawała szeroki władzy w ręce Sejmu Ustawodawczego. Na jej mocy Rada Ministrów powoływała Naczelnika Państwa (był nim Józef Piłsudski) w porozumieniu z Sejmem. Naczelnik Państwa był odpowiedzialny politycznie przed Sejmem, co oznaczało, że Sejm mógł uchwalić wotum nieufności wobec Naczelnika. Przed Sejmem odpowiedzialna była również Rada Ministrów.

Właściwą ustawę zasadniczą, która do historii przeszła pod nazwą Konstytucji marcowej, uchwalono 17 marca 1921 roku. Tym samym Sejm Ustawodawczy spełnił swoje najważniejsze zadanie. Jego ostatnie posiedzenie odbyło się 27 listopada 1922.

bm