Elitarne grono noblistów liczy niemal tysiąc osób i organizacji nagradzanych w pięciu kategoriach: fizyce, chemii, fizjologii lub medycynie, literaturze oraz za wysiłki na rzecz światowego pokoju. Do tej pory Polacy zdobywali laur zwycięstwa we wszystkich kategoriach poza medycyną.
Podwójny Nobel Marii Skłodowskiej-Curie
Pierwszy Nobel powędrował do Polki w 1903 roku. Przyznano go wówczas Marii Skłodowskiej-Curie, która została uhonorowana nagrodą w dziedzinie fizyki razem z mężem, Piotrem Curie i Henrim Becquerelem za badania nad promieniotwórczością. Początkowo przyznanie nagrody proponowano tylko dwóm mężczyznom, jednak Piotr zaprotestował przeciwko pominięciu żony.
Olga Tokarczuk laureatką literackiego Nobla za rok 2018
"Jeśli bierze się pod uwagę poważnie moją kandydaturę, pragnąłbym bardzo, aby rozważono łącznie udział mój i pani Curie w naszych badaniach ciał promieniotwórczych" – pisał w liście do znajomego wpływowego szwedzkiego matematyka Piotr Curie w 1903 roku. "W rzeczywistości to jej pierwsza praca doprowadziła do odkrycia nowych ciał i jej udział w tym odkryciu jest bardzo wielki. Ona również wyznaczyła ciężar atomowy radu" - argumentował.
Skłodowska została nagrodzona po raz drugi osiem lat później, w 1911 roku, w kategorii chemia – za odkrycie polonu i radu oraz badania nad właściwościami pierwiastków promieniotwórczych. Polka należy do elitarnego grona zaledwie sześciorga noblistów, którym nagrodę przyznano dwukrotnie.
04:34 Nagroda Nobla dla MSC.mp3 O nieprzyznaniu Nagrody Nobla Marii Skłodowskiej-Curie w 1903 roku i o przyznaniu jej w 1911 roku mówił prof. fizyki Józef Hurwitz w rozmowie Dorotą Truszczak. (PR, 2016)
Henryk Sienkiewicz – supergwiazda polskiej literatury
Gdy Skłodowska odbierała drugiego Nobla, nagrodą Szwedzkiej Akademii od sześciu lat cieszył się już Henryk Sienkiewicz. Pierwszy polski laureat literackiego Nobla odebrał go w 1905 roku za całokształt twórczości. Uzasadnienie brzmiało: "wybitne osiągnięcia w dziedzinie epiki i rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu".
Henryk Sienkiewicz - zobacz serwis specjalny
A było co nagradzać. Popularność i poczytność Sienkiewicza sięgała zenitu tak w kraju, gdzie ceniono przede wszystkim jego "Trylogię" i "Krzyżaków", ale także za granicą. Światowa popularność przyniosła mu "Quo vadis", którą ma przełomie XIX i XX wieku uważano powszechnie za najpopularniejszą powieść świata. Angielskie, włoskie i francuskojęzyczne nakłady dzieła, liczące setki tysięcy egzemplarzy, rozchodziły się na pniu.
06:15 Henryk Sienkiewicz_Kronika Polska.mp3 – Jego laur literacki był prawdziwym balsamem dla poddanych trójzaborowej niewoli rodaków – mówił dr Janusz Osica w aud. Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika Polska". (PR, 10.09.2001)
Odbierając nagrodę Nobla, Henryk Sienkiewicz powiedział: "Ci, którzy mają prawo ubiegać się o nagrodę ustanowioną przez szlachetnego filantropa nie należą do ludzi jednego szczepu i nie są mieszkańcami jednego kraju. Wszystkie narody tego świata idą w zawody o tę nagrodę w osobach swoich poetów i pisarzy. Dlatego też wysoki areopag, który tę nagrodę przyznaje i dostojny monarcha, który ją wręcza wieńczą nie tylko poetę, ale zarazem i naród, którego synem jest poeta".
Władysław Reymont – chłopska epopeja
Kolejny Nobel dla Polaka został przyznany w 1924 roku Władysławowi Reymontowi, który został nagrodzony za epopeję "Chłopi". Czterotomowe dzieło ukazywało życie mieszkańców wsi Lipce. Reymont w swoim dziele, na tle zmieniających się pór roku, prezentował życie, namiętności i system wartości polskiego chłopstwa.
Dwa lata przed Reymontem o Nagrodę Nobla otarł się inny wielki pisarz, Stefan Żeromski. Jego "Wiatr od morza" uchodził za faworyta w wyścigu do najbardziej prestiżowej literackiej nagrody świata. Powieść, której tematem była polskość na wybrzeżu Morza Bałtyckiego, zebrała jednak piorunujące recenzje w Niemczech, co wpłynęło na decyzję Szwedzkiej Akademii.
43:28 Dwójka Strefa literatury 6.12.2015.mp3 Krawiec, kolejarz, zakonnik. Reymonta droga do Nobla (fragmenty audycji Strefa literatury/Dwójka)
Czesław Miłosz i "człowiek w świecie konfliktu"
Czesław Miłosz, jeden z najwybitniejszych, a zarazem wzbudzających do dziś największe kontrowersje polskich poetów, odebrał literackiego Nobla w 1980 roku. Nagrodę przyznano mu za to, że "z bezkompromisową jasnością postrzegania wyraził warunki, na jakie jest wystawiony człowiek w świecie ostrego konfliktu". O nominację dla poety zabiegał Jerzy Giedroyć, w którego Instytucie Literackim Miłosz wydawał swoje wiersze niemal od początku emigracji, czyli od 1951 roku.
- Każdy łączy moją nagrodę z dwoma ważnymi wydarzeniami – wyborem Polaka na papieża i utworzeniem "Solidarności" w Polsce – mówił Czesław Miłosz w grudniu 1980 roku, kilka tygodni po przyznaniu mu Literackiej Nagrody Nobla, w rozmowie z Anną Frajlich w kalifornijskim mieszkaniu poety.
26:58 Rozmowa z Miłoszem 12.1980.mp3 Rozmowa z Czesławem Miłoszem nagrana w grudniu 1980 r. przez Annę Frajlich z Radia Wolna Europa
Lech Wałęsa i Nobel dla "Solidarności"
Nie sposób nie połączyć z dziełem "Solidarności" także Pokojowej Nagrody Nobla przyznanej w 1983 roku Lechowi Wałęsie. Komitet Noblowski pisał w uzasadnieniu nagrody: "Działania Lecha Wałęsy charakteryzowały się determinacją w dążeniu do rozwiązania problemów jego kraju poprzez negocjacje i współpracę, bez uciekania się do przemocy. Lech Wałęsa próbował zapoczątkować dialog między organizacją, którą reprezentuje – Solidarnością – a władzami. Komitet uznaje Wałęsę za wyraziciela tęsknoty za wolnością i pokojem, która – mimo nierównych warunków – istnieje niepokonana we wszystkich narodach świata. W czasach, w których odprężenie i pokojowe rozwiązywanie konfliktów są bardziej potrzebne niż kiedykolwiek wcześniej, wysiłek Wałęsy jest zarówno natchnieniem, jak i przykładem".
- Wyróżnia ona nie mnie osobiście, lecz jest nagrodą dla "Solidarności". (…) Nagroda ta służy umocnieniu nadziei, nadziei narodu, który nigdy nie chciał się pogodzić z utratą niepodległości. - tak, w imieniu swego męża, mówiła Danuta Wałęsa, która odbierała wówczas pierwszego polskiego Pokojowego Nobla. Ówczesne polskie władze nie wyraziły zgody na przyznanie Wałęsie paszportu.
Ironiczna poezja Wisławy Szymborskiej
Do ogłoszenia zdobycia przez Olgę Tokarczuk literackiej Nagrody Nobla za rok 2018, ostatnią Polką, która została uhonorowana tym wyróżnieniem była Wisława Szymborska.
Krakowska poetka została nagrodzona za "poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi wyjść na światło we fragmentach ludzkiej rzeczywistości".
– Zaczyna się od nagłego skojarzenia, poruszonej nagle uwagi – odpowiadała pytana o to, jak powstają jej wiersze. – Dopiero w tym momencie powstaje zamiar pisania wiersza. Wtedy przeważnie ulegam takiemu bardzo podstępnemu złudzeniu, że tym razem ten wiersz łatwo mi przyjdzie napisać, że właściwie on już jest gotowy i tylko czeka, żeby go wydobyć, tak jak kształt rzeźby zawarty w kamieniu. No, ale to jest robota kamieniarska – dodała.
01:29 Nobel Szymborska.mp3 Reakcja Wisławy Szymborskiej na nagrodę Nobla (PR, 1996)
Józef Rotblat – zapomniany noblista
Do dziś kwestią sporną jest, czy Józefa Rotblata zaliczać w poczet polskich laureatów Nagrody Nobla. Rotblat nie jest wymieniany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych pośród polskich noblistów. Sam Komitet Noblowski nie podaje narodowości laureatów, a jedynie miejsce urodzenia. Jeśli przyjąć jako kryterium tożsamość, z jaką identyfikował się sam nagrodzony, to Rotblata, który do końca życia nazywał siebie "Polakiem z brytyjskim paszportem", należałoby uznać za drugiego polskiego laureata Pokojowej Nagrody Nobla.
Rotblat został nagrodzony w 1995 roku za swoją działalność na rzecz rozbrojenia atomowego. Urodzony w przedwojennej Warszawie w rodzinie żydowskiej Rotblat przeszedł niezwykłą drogę od współczesnego Szawła do Pawła: od współtwórcy pierwszej bomby atomowej do gorącego orędownika atomowego rozbrojenia. To właśnie za to dzieło, realizowane w ramach założonego przez siebie ruchu Pugwash, Rotblat został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla.
bm/im
