Ta bitwa jest symbolem polskiej obrony w 1939 roku. W historii, kulturze i literaturze określana jest jako "polskie Termopile".

W starciach pod Wizną zasłynął dowódca umocnionego odcinka, kpt Władysław Raginis. Wraz z nim przeciw 19. Korpusowi gen. Heinza Guderiana walczyło 720 żołnierzy, którzy mimo przygniatającej przewagi wroga, przez trzy dni stawiali opór wiedząc, że ich walka nie miała szans powodzenia.

WRZESIEŃ 1939 - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY POLSKIEGO RADIA >>>>>

Stawić czoła korpusowi pancernemu

Odcinek umocniony Wizna, położony w pobliżu przeprawy na Narwi, odgrywał szczególną rolę na mapie. Fortyfikował drogę z Łomży na Białystok i z Zambrowa na Osowiec, gdzie sięgały rozlewiska, trzęsawiska i mokradła biebrzańskie. Na mapach sztabowych odcinek Wizna osłaniał prawe skrzydło polskich wojsk wysuniętych na wschód od Wisły.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

W rejonie znajdowały się również umocnienia pod Nowogrodem, Ostrołęką, Różanem i Augustowem, broniącymi przedpola obszaru, na którym miała operować SGO "Narew".

W pobliżu miejscowości Wizna, gdzie znajdowała się przeprawa przez Narew, na wschód wiodła droga, ufortyfikowana rozbudowanym kompleksem obronnym. Przy drodze, nad samą rzeką, znajdowały się dwa lekkie bunkry we wsi Włochówka, stanowiące tzw. czaty. W ich skład wchodziły dodatkowe punkty oporu (drewniano-ziemne umocnienia) w Grądach-Woniecku. Za czatami rozciągała się główna linia umocnień, okopów, stanowisk ogniowych, żelbetowych schronów, blokhauzów i bunkrów, projektowanych zgodnie z ukształtowaniem terenu.

Stanowiły one kompleks obronny z punktem dowodzenia zlokalizowanym w bunkrze dowódczym na Górze Strękowej.

Główna linia obrony pod Wizną utworzona była między wsią Kołodzieje a Giełczynem i Maliszewem. Część umocnień oparta była o wzgórza, które dominowały nad okolicznymi mokradłami. Niestety latem 1939 roku rozlewiska rzeczne i trzęsawiska przeschły, a stan wód w rzekach nie był tak wysoki, jak w poprzednich latach. Naturalne walory obronne tego rejonu nie były zatem, ani dodatkową osłoną dla obrońców, ani przeszkodą dla nacierających czołgów i wozów opancerzonych.

Polskie umocnienia, uzupełnione zasiekami, rowami łącznikowymi i przeciwczołgowymi oraz okopami strzeleckimi, umożliwiały obserwację terenu oraz prowadzenie czołowego i bocznego ognia z karabinów maszynowych i działek. Niestety przed wybuchem wojny stanowiska obronne pod Wizną nie zostały wyposażone w odpowiednią ilość broni przeciwpancernej. Słabością umocnień było również zbyt małe zagęszczenie fortyfikacji, co powodowało, że Niemcy mogli je niszczyć pojedynczo. Mankamenty polskich fortyfikacji wynikały z braku czasu i niedostatku środków na prace wykończeniowe. Tuż przed wybuchem II wojny światowej nie udało się wybudować wszystkich umocnień zaprojektowanych w tym rejonie.

Niemcy atakują!

7 września nad Narwią stanęły jednostki gen. Heinza Guderiana, który w pierwszych dniach wojny przebił się pancernym klinem przez Pomorze i przeprowadził swą armię (42200 żołnierzy, w tym zgrupowania pancerne i bataliony artylerii) przez Prusy Wschodnie. Słynny "Panzer Generał" planował uderzyć za linię Narwi i kontynuować natarcie na Siedlce i Brześć, tak by uniemożliwić rozbitym polskim jednostkom wycofanie się za Bug. Była to klasyczna taktyka Blitzkriegu, która pozwoliła Niemcom odnosić zwycięstwa nie tylko w 1939 roku.

Po południu 7 września Niemcy zajęli Wiznę i okopali się na brzegu Narwi. Na wieść o tym kpt. Raginis nakazał wysadzenie mostu i zajęcie stanowisk obronnych. Rankiem 8 września Wehrmacht przekroczył Biebrzę i zaczął szturm umocnień pod Giełczynem. Inne grupy szturmowe sforsowały Narew, ale na drugim brzegu napotkały na ogień polskich karabinów maszynowych, 6 działek przeciwpancernych i 2 karabinów przeciwpancernych wz. 35.

Pod silnym ostrzałem Niemcom nie udało się postawić mostu pontonowego i umocnić przyczółków na drugim brzegu. Spore straty zadały im dwa bunkry, które dopiero pod koniec dnia unieszkodliwiła artyleria. W ciągu pierwszego dnia walk niemieckie ataki nie przełamały polskiej obrony.

9 września hitlerowcy zaatakowali przy wsparciu czołgów, artylerii, moździerzy, granatników, lotnictwa i grup szturmowych, w których byli saperzy. Pod naporem takiej siły padły pierwsze schrony pod Giełczynem i zniszczone zostały stanowiska polskiej artylerii przy Górze Strękowej. Pod koniec dnia Niemcy przeprowadzili szturm na umocnienia pod Maliszewem. Wieczorem większość obrońców przeszła na dwa stanowiska obronne przy reducie kpt. Władysława Raginisa.

10 września pod naporem niemieckich czołgów padł ostatni schron w rejonie Giełczyna, otoczonego przez niemiecką piechotę. Pod Maliszewem niemieccy saperzy zlikwidowali ostatnie punkty oporu. Około południa wobec braku amunicji kpt. Raginis nakazał żołnierzom złożenie broni. Wcześniej Polacy nie skapitulowali, mimo iż niemiecki dowódca zagroził, iż każe rozstrzelać wszystkich, którzy będą kontynuować walkę.

Bohaterowie września 1939

Po wydaniu rozkazu złożenia broni, ciężko ranny kpt. Władysław Raginis nie opuścił jednak stanowiska i do końca walczył zgodnie z obietnicą złożoną 3 września, kiedy wraz z dowódcą artylerii por. Stanisławem Brykalskim uroczyście przysięgali, iż żywi nie oddadzą swych pozycji.

Por. Stanisław Brykalski poległ w walce 9 września raniony odłamkami na stanowisku artyleryjskim. Kiedy w południe 10 września do schronu na Górze Strękowej wchodzili Niemcy, polski dowódca wysadził bunkier granatem zabijając wrogów. Zginął bohaterską śmiercią, dopełniając wierności żołnierskiej przysiędze. Niedługo później ucichły strzały pod Wizną.

Spośród 720 polskich obrońców większość zginęła na polu bitwy. Około czterdziestu dostało się do niewoli. Nieliczni wydostali się z matni i podjęli próbę przebicia się do polskich jednostek. Trzydniowe walki pod Wizną opóźniły marsz niemieckiego korpusu pancernego, nie mogły jednak powstrzymać zmasowanego natarcia 350 czołgów, artylerii i lotnictwa. Odsiecz dotarła pod Wiznę dopiero 11 września. Na miejscu zastała zgliszcza i ruiny polskich schronów.

Kilkudniowe powstrzymywanie jednostek Guderiana, pozwoliło w dalszej fazie walk zorganizować obronę na Wiśle i umożliwiło części polskich jednostek dotarcie na południowy wschód, a w końcówce kampanii przebicie się do jednostek SGO "Polesie" gen. Franciszka Kleeberga. Walki pod Wizną nie uchroniły jednak przed rozbiciem SGO "Narew" z której oddziałów okrążonych przez wroga, oderwały się jedynie zgrupowania kawalerii.

mk

6 października o godz. 11, w pochmurny dzień, przed Pałacem Jabłonowskich w Kocku gen. Kleeberg złożył kapitulację na ręce niemieckiego gen. Wietersheima, dowódcy XIV Korpusu Pancernego. Zachowano honory wojskowe, oficerom pozwolono na noszenie pistoletów z kaburami.

"Przywilejem dowódcy jest brać odpowiedzialność na siebie. Dziś biorę ją w tej najcięższej chwili — każąc zaprzestać dalszej bezcelowej walki, by nie przelewać krwi żołnierskiej nadaremnie. Dziękuję Wam za Wasze męstwo i Waszą karność - wiem, że staniecie, gdy będzie trzeba. Jeszcze Polska nie zginęła. I nie zginie!" - pisał gen. Kleeberg w rozkazie pożegnalnym do żołnierzy Samodzielnej Grupy Operacyjnej "Polesie".

Przebieg walk

Taktycznie bitwa była zwycięska dla Polaków, jednak strategicznie wygrali Niemcy. 

Ostatnia bitwa 1939 roku rozegrała się w dniach 2-5 października w rejonie wielu miejscowości – poza obszarem Kocka walki toczyły się m.in. pod Serokomlą, Krzywdą, Wojcieszkowem, Adamowem, Radoryżem Kościelnym, Helenowem i Wolą Gułowską. Przez cztery dni SGO "Polesie" nie tylko skutecznie odpierała, ale i atakowała siły niemieckie złożone z 13 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej, dowodzonej przez gen. Paula von Otto oraz 29 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej gen. Joachima von Lemelsena (przybyła w rejon bitwy 4 października). Obie nieprzyjacielskie dywizje walczyły w składzie XIV Korpusu Zmotoryzowanego gen. Gustava von Wietersheima.

O skuteczności działań zaczepnych podejmowanych przez żołnierzy gen. Kleeberga dowodzi treść niemieckiego komunikatu, nadanego wieczorem 3 października. "XIV Korpus i 13 Dywizja Piechoty Zmotoryzowanej odbija głównymi siłami natarcie polskie związku wszystkich rodzajów broni pod Kockiem i na północny zachód od tegoż. Walki jeszcze nie zakończone" – informował nieprzyjaciel.

W drugiej fazie bitwy pod Kockiem, w dniach 4-5 października, najcięższe walki toczono o opanowanie Adamowa, Krzywdy oraz Woli Gułowskiej – ta ostatnia miejscowość kilkukrotnie przechodziła z rąk do rąk. Ostatniego dnia bojów – 5 października – Polacy brawurowym atakiem zdobyli silnie broniony przez Niemców rejon miejscowego kościoła (Kościół Nawiedzenia NMP wraz z zespołem klasztornym karmelitów trzewiczkowych) oraz wyparli wroga z pobliskiego cmentarza.

SGO "Polesie"

WRZESIEŃ 1939 - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY POLSKIEGO RADIA >>>

Poziom kunsztu sztabowca Kleeberg pokazał w najbardziej tragicznym dla kraju momencie. Po agresji III Rzeszy, na rozkaz Naczelnego Wodza Edwarda Rydza-Śmigłego, Kleeberg zmontował Samodzielną Grupę Operacyjną "Polesie", której zadaniem było chronienie linii Bugu, strategicznej dla koncepcji obrony opartej o tzw. Przedmurze Rumuńskie. Żołnierze z rozbitych na zachodzie jednostek spontanicznie dołączali do grupy Kleeberga.

- Nasza grupa składała się z resztek różnych jednostek. Widziałem miedzy innymi marynarzy z Flotylli Pińskiej, lotników spieszonych bez sprzętu. Trzeba powiedzieć, że była pełna dyscyplina wojskowa - wspominał walczący w SGO wówczas podchorąży, później major LWP, Stanisław Pobudejski.

Victoria, która niczego nie mogła zmienić

Dowiedziawszy się o opuszczeniu kraju przez rząd, Kleeberg zdecydował się przebić do obleganej stolicy. Zdaniem kleeberczyka, majora Tadeusza Jacka Grzeszkiewicza, sztab SGO miał okazję ewakuować się do Rumunii trzema samolotami "Łoś".

Dowództwo, z Kleebergiem na czele, zdecydowało się pozostać przy żołnierzach. Marsz sił generała zatrzymały wojska niemieckie pod Kockiem. Gdy wojska Kleeberga starły się z niemieckimi 13. i 29. Dywizją Zmotoryzowaną Wehrmachtu, Hitler już odbierał defiladę w zdobytej Warszawie.

- Wiemy już, że Warszawa padła. Mimo to bijemy się ofiarnie. Myślimy o przebiciu się przez wojska niemieckie i rosyjskie na południe - Bronisław Przyłuski, poeta i dramatopisarz, dowódcą jednej z baterii artylerii konnej, wspominał jej ostatnie godziny na falach Radia Wolna Europa.

Mimo, że wojska Kleeberga rozgromiły przeciwnika, generał - nie widząc szans na kontynuowanie walki bez jakiegokolwiek zaopatrzenia i zaplecza, oraz nie chcąc marnować krwi żołnierskiej - zdecydował się na kapitulację. Przeciwnicy byli pod wrażeniem umiejętności polskich przeciwników.

- Kiedy szliśmy do niewoli, siedząc jeszcze na koniach, bo musieliśmy złożyć broń, żołnierze niemieccy salutowali nam - wspominał kleeberczyk Eugeniusz Pfeipfer. Inne wspomnienia o podziwie Niemców dla pokonanych.

Franciszek Kleeberg zwycięzca bitwy pod Kockiem

Jeden z najzdolniejszych dowódców w przedwojennym Wojsku Polskim pochodził z rodziny o tradycjach patriotycznych: jego ojciec brał udział w powstaniu styczniowym. Sam Kleeberg karierę rozpoczął w wojsku austriackim, by później przejść do tworzących się Legionów. Przez szereg lat pełnił funkcje sztabowe i podnosił swoje kwalifikacje jako dowódca artylerii. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej jako jeden z najbliższych współpracowników gen. Rozwadowskiego. W trakcie przewrotu majowego opowiedział się za legalną władzą. Mimo to, pozostał w wojsku po przejęciu władzy przez Piłsudskiego.

Generał zmarł w Oflagu na skutek powikłań związanych z chorobą serca. Został pochowany w Dreźnie. W 1961 roku jego prochy ekshumowano, przewieziono do kraju. Dziś ostatni generał wojny obronnej spoczywa wśród swoich żołnierzy na cmentarzu w Kocku.

Posłuchaj wspomnień Bronisława Przyłuskiego, żołnierza Kleeberga z archiwum Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

bm

3 września 1939 roku powołano dowództwo obrony Warszawy, na czele którego stanął gen. Walerian Czuma.

Walerian Czuma urodził się 24 grudnia 1890 roku. Studiował w Wiedniu, gdzie zapisał się do Drużyn Strzeleckich. Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów. Wraz ze swoimi oddziałami przebił się na stronę rosyjską, gdzie również zajmował się poborem do polskich oddziałów wojskowych.

Walczył w trakcie rewolucji październikowej przeciw bolszewikom. Pełnił funkcję faktycznego dowódcy 5 Dywizji Strzelców Polskich  na Syberii. Wpadł w sidła Armii Czerwonej i pozostał w niewoli do 1922 roku, kiedy został wymieniony na radzieckich komisarzy.

W dwudziestoleciu międzywojennym pełnił szereg funkcji wojskowych. Służył jako dowódca 9. dywizji piechoty (1922–27), 5. dywizji piechoty (1928–38) oraz komendant główny Straży Granicznej (1939).

Po wybuchu wojny został mianowany dowódcą obrony Warszawy. Odpowiadał za obronę miasta stołecznego, zaś nad Armią "Warszawa", której celem było osłanianie stolicy, komendę sprawował gen. Juliusz Rómmel.Dowódcy musieli wykazać się nie tylko umiejętnościami taktycznymi, ale i organizacyjnymi: wkrótce do Warszawy napłynęło blisko 70 tys. żołnierzy i oficerów z rozbitych oddziałów. Trzeba było ich wyekwipować i rozdać im przydziały do jednostek.

Posłuchaj pozostałych materiałów dźwiękowych związanych z postacią Waleriana Czumy z archiwów Radia Wolna Europa.

Czuma sprawował funkcję aż do kapitulacji Warszawy. Resztę wojny spędził w niemieckim oflagu. Został wyzwolony przez Amerykanów w 1945 roku. Generał zdecydował się pozostać na emigracji, wycofał się jednak z życia publicznego i zajął się rolnictwem. Zmarł 7 kwietnia 1962 roku.

bm

Wrzesień 1939 roku w Polskim Radiu. Posłuchaj!

W drugiej połowie lat 30. rozpoczęto gruntowną modernizację Wojska Polskiego, które do 1939 roku stało się siódmą pod względem wielkości armią na świecie. Na zbrojenia wydawano ponad 30 proc. budżetu państwa, co było oszałamiającą liczbą.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Budżet II Rzeczpospolitej był nieporównywalny z niemieckim i nawet tak wysokie wydatki nie pozwoliły na nadrobienie w krótkim czasie zaniedbań z poprzednich lat.

Polska ustępowała III Rzeszy pod względem liczebności każdego rodzaju wojska. Podobnie wygląda porównanie z Armią Czerwoną, która przypuściła zdradziecki atak na Polskę 17 września 1939 roku.

Zobacz infografikę i posłuchaj audycji na temat potencjału militarnego Niemiec i ZSRR podczas ataku na Polskę.

Infografika przedstawiająca porównanie sił we wrześniu 1939

Góry Szwedzkie znajdowały się na granicy obecnych dzielnic stolicy: Bemowa i Bielan. Dziś w miejscu piaszczystych wzgórz zlokalizowane jest lotnisko Warszawa-Babice. W 1940 roku teren ten stał się areną tragicznego wydarzenia. 6 stycznia Niemcy rozstrzelali 96 polskich obywateli.

ZOBACZ TAKŻE

Egzekucja w Palmirach. Świadectwo okrucieństwa niemieckiego okupanta

Katarzyna Utracka z Muzeum Powstania Warszawskiego przyznała, że pamięć o tych wydarzeniach już się zatarła. - To zbrodnia zapomniana - powiedziała. Przybliżyła również specyfikę miejsca. - Góry Szwedzkie były poza Warszawą. Teren ustronny, nieopodal Chomiczówka, luźna zabudowa i dlatego prawdopodobnie Niemcy wybrali to miejsce na to, aby przeprowadzić okrutną egzekucję - powiedziała.

Piotr Grzybowski zgodził się, że niewiele mówi się na temat tej zbrodni. - Góry Szwedzkie stały się grobem dla 96 osób. Nie wiemy nic: dlaczego te osoby zostały zamordowane, skąd pochodziły. Wiemy, że były wcześniej aresztowane, chociażby na podstawie nielicznych dokumentów znalezionych przy trzech tylko ofiarach - powiedział. Te trzy osoby to jedyne zidentyfikowane ofiary zbrodni.

Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy z Piotrem Grzybowskim i Katarzyną Utracką.

Audycję "Historyczne Wydarzenie Tygodnia" prowadził Tadeusz Płużański.

Polskie Radio 24/db

***

Audycja: "Historyczne wydarzenie tygodnia"
Prowadzący: Tadeusz Płużański
Gość: Katarzyna Utracka (Muzeum Powstania Warszawskiego) oraz Piotr Grzybowski (publicysta, "Niedziela")
Data emisji: 05.01.2019
Godzina emisji: 07.06

PR24/msze

Polska marynarka w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

- Przez pierwsze dni nalot był co 15 minut. Na wioskę, na cypel. Ludzie nie wiedzieli, gdzie się kryć - wspominał jeden z uczestników walk w obronie Helu, które rozpoczęły się 20 września 1939 roku.

Po kapitulacji Oksywia Niemcy rozpoczęli decydujące natarcie na Hel, ostatnią już enklawę polską na Wybrzeżu. Atak był przytłaczający. - Nasza obrona morska była niewspółmiernie słaba w stosunku do sił, którymi dysponował wróg - mówił w wywiadzie dla Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa dowódca obrony Wybrzeża, admirał Józef Unrug.

Ćwierć wieku po zakończeniu wojny obronnej admirał został poproszony o przypomnienie wydarzeń z 1939 roku. - Przyznam, że to dla mnie trudne - powiedział drżącym ze wzruszenia głosem. - To tragiczny okres mojego życia, to tragedia narodu. - dodał. Według admirała większość z wyższych dowódców zdawała sobie sprawę, że czeka nas klęska. - Ale obowiązek żołnierski nakazywał walkę. Była to obrona skazana na samotność - wspominał Józef Unrug.

Do uczestników walk o Hel dotarł też w 1979 roku Leszek Tymiński z Polskiego Radia. Jego gośćmi byli: kpt. Edmund Pappelbaum - dowódca baterii nr 34 na Helu, Emil Lisakowski, Czesław Konieczny oraz Teodor Kąkel. Jeden z nich opowiadał: - Ludzie pokazali, jak walczyć o własną Ojczyznę w sytuacjach beznadziejnych, nierealnych. Zastępcą dowódcy twierdzy helskiej był zmarły komandor Kukiełka. Do ostatniej chwili nie tracił ducha i dodawał go walczącym żołnierzom i cywilom.

Pomimo ogromnej przewagi Niemców żołnierze polscy stawiali zacięty opór. - Pod koniec września dotarła do nas wiadomość o opuszczeniu Polski przez rząd, potem o kapitulacji Warszawy. Pozostaliśmy już tylko wysepką, jedynym terytorium Polskim - wspominał admirał Józef Unrug. - Dalsza walka była beznadziejna, zwłaszcza że zapasy amunicji artyleryjskiej były na ukończeniu. Wtedy zdecydowałem się na kapitulację. 2 października Niemcy wkroczyli na Hel.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Po kapitulacji admirał razem ze swoimi żołnierzami trafił do oflagu. Józef Unrug pochodził z niemieckiej rodziny i biegle władał tym językiem, ale w obozie jenieckim z Niemcami kontaktował się tylko przez tłumacza. Rodzinie, która go tam odwiedziła, zakomunikował, że 1 września 1939 zapomniał, jak się mówi po niemiecku. Po zakończeniu wojny zamieszkał w Wielkiej Brytanii. Nie chciał wracać do kraju rządzonego przez komunistów. W późniejszych latach pracował w Maroku. Od 1955 roku mieszkał we Francji. Zmarł 5 marca 1973. Miał 88 lat.