Henryk Szaro - jeden z najwybitniejszych reżyserów filmowych dwudziestolecia międzywojennego

122 lata temu, 23 października 1900 roku, urodził się w Warszawie Henoch Szapiro, czyli Henryk Szaro, bo taki przyjął pseudonim artystyczny, kiedy ponownie zamieszkał w stolicy Polski.

Henryk Szaro

Foto: NAC

Szaro przyszedł na świat w rodzinie żydowskiej. Lata młodości spędził w Rosji i tam ukończył szkoły gimnazjum w Saratowie i Instytut Inżynierów Komunikacji w Petersburgu. Jednak najważniejszą okazała się późniejsza słynna szkoła artystyczna przy Teatrze Aleksandryjskim, najstarszym rosyjskim teatrze narodowym. Według informacji płynących od samego reżysera, kształcił się także w artystycznej szkole Meyerholda i Arbatowa w Moskwie. Niejasne są też pierwsze dokonania w dziedzinie reżyserii teatralnej i podróżach artystycznych. Pewne jest, że w 1923 roku zawitał do Berlina i tam został zaangażowany w kabaretowym teatrzyku "Sinaja Ptica" (Niebieski Ptak), utworzonym przez rosyjskich emigrantów. To właśnie z tym teatrzykiem zawitał w czerwcu 1924 roku w Warszawie na gościnnych występach, gdzie postanowił pozostać na stałe.

Tu też przyjmuje nazwisko Henryka Szaro i kierownictwo warszawskiego teatru "Stańczyk". Tu też wystawia swoje pierwsze sztuki teatralne i reżyseruje filmy "farsowe" oraz dokumentalne i historyczne w języku jidysz... zatrudnia się też w żydowskim Teatrze Scala, gdzie reżyseruje sztuki pod pseudonimem Henryk Arbot. Jego pierwszym filmem był niezachowany do dzisiaj film "Rywale" z 1925 roku, w którym pojawia się pierwszy raz młody Eugeniusz Bodo. Portal Wirtualny Sztetl Muzeum POLIN tak opisuje ten okres: "Debiutem Henryka Szaro jako reżysera filmowego była komedia »Rywale« (1925). W głównej roli wystąpił również debiutujący Eugeniusz Bodo, przyszła wielka gwiazda kina międzywojennego. W tym samym roku na ekranach kin pojawił się »Jeden z 36« (jid. Der lamed-wownik) – film fabularny w języku jidysz, którego akcja toczy się podczas powstania styczniowego. Tytuł filmu nawiązywał do trzydziestu sześciu sprawiedliwych, tzw. łamed wowników, którzy zgodnie z wierzeniami wywodzącymi się z żydowskiego folkloru żyją w każdym pokoleniu, a od ich zasług zależą losy ludzkości i świata. Jeden z 36 to jeden z dwóch, obok »Ślubowania« (jid. Tkijes kaf, 1937), filmów Henryka Szaro poruszających tematykę żydowską i zrealizowanych w języku jidysz".

Później przyszły filmy kryminał "Czerwony błazen" oraz melodramat "Zew morza". Ten ostatni pokazał świeżo wybudowaną Gdynię i jej port morski, a w rolach statystów wystąpili również oficerowie i szeregowcy Polskiej Marynarki Wojennej oraz Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku. W filmie tym miał też swój debiut zaledwie dziesięcioletni Tadeusz Fijewski, późniejszy słynny aktor filmowy i teatralny. Po tych pierwszych produkcjach przyszedł czas na ekranizacje literatury spod pióra Stefana Żeromskiego, Ireny Zarzyckiej i Stanisława Przybyszewskiego. Nakręcił kolejno "Przedwiośnie", "Dzikuskę" i "Mocnego człowieka". W tych pierwszych produkcjach filmowych Szaro dał się też poznać jako sprawny scenarzysta. Film "Mocny człowiek", osadzony na podstawie powieści Stanisława Przybyszewskiego uznawany jest za najwybitniejsze dzieło filmowe Henryka Szaro.

Kolejnymi produkcjami Szaro okazały się dramat historyczny "Na Sybir", traktujący o wydarzeniach rewolucji 1905 roku oraz mniej udany "Rok 1914". Po tych produkcjach na wskroś patriotycznych Szaro wraca do filmów opartych na motywach i powieściach literackich. W 1933 roku pojawiają się "Dzieje grzechu" w oparciu o powieść obyczajową Stefana Żeromskiego. Niecałe trzy lata później, w 1936 roku, na ekrany kin wchodzi "Pan Twardowski", oparty na ludowych i literackich motywach. Rok później pojawiają się kolejne dzieła: "Ordynat Michorowski" na motywach "Trędowatej" Heleny Mniszkówny, "Ślubowanie" w oparciu o prozę Henryka Bojma i "Trójka hultajska" na podstawie farsy austriackiego dramatopisarza Johanna Nestroya. Historycy kina zaznaczają jeszcze jeden film tego roku, a jest nim "Sezonowa miłość", problem jednak w tym, że jak wiele produkcji Szaro i ten film nie zachował się do naszych czasów. Ostatnim dziełem reżysera było "Kłamstwo Krystyny" z 1939 roku i na podstawie powieści Stefana Kiedrzyńskiego ("Dzień upragniony").

O dziełach i sztuce filmowej Szaro traktuje artykuł Roberta Birkholca zamieszczonym na stronach Culture.pl. Czytamy tam: "Przez wiele lat Henryk Szaro był w historii polskiego kina postacią niedocenianą, jako że jego najważniejsze dzieła zaginęły podczas drugiej wojny światowej i pozostały nieznane filmoznawcom. Sytuacja zmieniła się dopiero na przełomie XX i XXI wieku, kiedy to została odnaleziona – a następnie zrekonstruowana – kopia »Mocnego człowieka«, mrocznego dramatu, uznawanego niekiedy za najwybitniejsze polskie dzieło epoki kina niemego. Dzięki staraniom Filmoteki Narodowej nowe życie zyskał także nieznany przez lata "Zew morza", udany film rozrywkowy, który po rekonstrukcji cyfrowej miał swoją repremierę w 2013 roku. Oba nieme obrazy są świadectwem dużego talentu Szaro, jednak późniejsze, dźwiękowe produkcje reżysera wydają się już znacznie mniej oryginalne. Twórca »Mocnego człowieka« nigdy nie wykształcił rozpoznawalnego, indywidualnego stylu filmowego, podejmował różne tematy i próbował sił w odmiennych gatunkach – nie zawsze z pełnym powodzeniem. Nawet jeśli kino Szaro popadało w przeciętność i schematyzm, to jednak pod względem warsztatowym mocno wyróżniało się na tle ówczesnej polskiej kinematografii".

W posumowaniu autor pisze: "Twórczość Szaro była bardzo zróżnicowana pod względem gatunkowym, eklektyczna i nierówna artystycznie. Reżyser realizował komedie, filmy sensacyjne, baśnie historyczne, melodramaty, obrazy martyrologiczne, ale też – mniej lub bardziej ambitne – adaptacje literatury pięknej i dzieła podejmujące tematykę żydowską. Uznawany za jednego z najbardziej sprawnych pod względem narracyjnym filmowców polskich, Szaro wielokrotnie udowadniał, że dobrze opanował język kina – wykorzystywał zdobycze niemieckiego ekspresjonizmu, awangardy czy radzieckiej szkoły montażu".

Ostatnie lata życia Szaro spędził najpierw w Wilnie, gdzie schronił się wraz ze swoim teściem przed hitlerowską nawałą, a później, w 1941 roku powrócił do Warszawy i zamieszkał w getcie przy Pańskiej. To stamtąd został wyciągnięty z mieszkania i rozstrzelany na ulicy.

PP