Anarchia, wojna, literatura. Jaroslav Hašek i dobry żołnierz Szwejk

– Cała dziedzina nauki zwana "szwejkologią" próbuje ustalić, czy Szwejk był idiotą, czy też kutym na cztery nogi praskim cwaniakiem, czy był dobroduszny, czy może bezwzględny – mówił w Polskim Radiu bohemista Aleksander Kaczorowski.

Jaroslav Hašek w 1921 roku. W tle ilustracje Karela Stroffa do pierwszej książki o żołnierzu Szwejku z 1912 roku

Foto: wikimedia/domena publiczna

101 lat temu w wieku niespełna 40 lat zmarł Jaroslav Hašek, słynny czeski pisarz, publicysta i dziennikarz. Przedwczesna śmierć sprawiła, że autor nie dokończył swego najsłynniejszego dzieła – antywojennej powieści "Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej". Wydawca książki do tego stopnia nie mógł się pogodzić z tą stratą, że zlecił dokończenie czwartego tomu innemu pisarzowi. Okazało się jednak, że nikt nie potrafi tak pisać o Szwejku, jak sam Hašek.

Anarchista i jego partia

Jaroslav Hašek urodził się w Pradze 30 kwietnia 1883 roku. Kształcił się w stołecznej Akademii Handlowej, po jej ukończeniu zatrudnił się na krótko w banku, ale już wkrótce zaczął się utrzymywać z pracy dziennikarskiej i literatury. Dorywczo zajmował się handlem psami. Jeszcze na studiach wszedł w środowisko praskiej bohemy i kręgi anarchistów, wiódł również żywot obieżyświata - z bratem Bohuslavem odbył wiele pieszych wędrówek przez Czechosłowację, Galicję i Węgry.

Debiutował jako lewicowy poeta w 1903 roku. Był w tym czasie członkiem grupy artystycznej Anarchistyczni Burzyciele (Anarchističtí buřiči), skupionej wokół krytyka literackiego i poety Stanislava Kostki Neumanna. W 1907 roku został redaktorem anarchistycznego pisma "Komuna". Za swoją działalność polityczną był krótko więziony.

W ciągu kolejnych lat kilkukrotnie zmieniał redakcje, pisywał artykuły na rozmaite tematy (m.in. o psach), tworzył liczne opowiadania humorystyczne, a jednocześnie rozwijał swoje antypaństwowe zamiłowania. W 1911 roku wraz z kolegami założył w jednej z praskich gospód Partię Umiarkowanego Postępu w Granicach Prawa, ugrupowanie parodiujące ówczesne życie polityczne w kraju. Choć była to żartobliwa mistyfikacja, Hašek z ramienia partii kandydował na stanowisko starosty Pragi.

Posłuchaj

24:41 Aleksander Kaczorowski o Hasku i Szwejku 2013 Montowski.mp3 Aleksander Kaczorowski o życiu i twórczości Jaroslava Haška w audycji "Moje książki" Michała Montowskiego (PR, 01.05.2013)

 

W tym samym roku pierwszy raz w jego twórczości pojawiła się postać niefrasobliwego żołnierza Józefa Szwejka z Królewskich Vinohradów w Pradze.

– Według anegdoty podczas którejś z knajpianych libacji Hašek, będąc jeszcze na tyle przytomnym, by wziąć coś do pisania, zanotował słowa "idiota w wojsku" – opowiadał bohemista Aleksander Kaczorowski w audycji Michała Montowskiego. – Gdy obudził się następnego dnia, długo usiłował sobie przypomnieć, o co mu chodziło i na czym polegał genialny pomysł, który poprzedniego wieczora przyszedł mu do głowy. Z czasem zrekonstruował to olśnienie. Tym "idiotą w wojsku" był właśnie Szwejk – mówił, dodając, że to, czy Szwejk w istocie był idiotą, to kwestia sporna już od ponad stu lat.

W 1912 roku bohater ten znalazł się w treści i w tytule zbioru humoresek "Dobry żołnierz Szwejk i inne osobliwe historyjki" ("Dobrý voják Švejk a jiné podivné historky"). Na prawdziwą sławę Szwejk musiał jednak poczekać jeszcze dziesięć lat.

Ochotnik, bolszewik, bigamista

W 1915 roku Hašek wstąpił do armii austriackiej jako tzw. jednoroczny ochotnik, co dawało mu możliwość pewnego kontrolowania swego losu w czasie wojny. Korzystając z tego, rozpoczął kurs w szkole oficerskiej w Czeskich Budziejowicach. Niedługo jednak opuściło go szczęście - został wydalony z placówki i wysłany na front wschodni w Galicji. Nie mając zamiaru bić się za monarchię austro-wegierską, pozwolił się schwytać rosyjskim żołnierzom, a później zasilił szeregi carskiego Korpusu Czechosłowackiego w Kijowie, złożonego z podobnych mu jeńców i dezerterów. Tam jednak również nie musiał zbytnio narażać życia, bo ze względu na zły stan zdrowia był pisarzem pułkowym i dziennikarzem.

Gdy wybuchła rewolucja październikowa, wstąpił do Armii Czerwonej i do czeskich bolszewików. Był rewolucyjnym dziennikarzem, komisarzem politycznym, brał udział w działaniach militarnych m.in. jako żołnierz armii Tuchaczewskiego. W 1920 roku ożenił się z Rosjanką Aleksandrą Grigoriewną Lwową, choć już od 1910 roku był mężem Jarmili Haškowej z domu Mayer. Gdy wrócił do Czechosłowacji, mimo publicznego zgorszenia nie był jednak sądzony za bigamię, bo z powodu powojennego bałaganu administracyjnego w Rosji istniał problem z wzajemnym uznawaniem umów międzynarodowych.

Podczas wojennego pobytu pisarza w Kijowie znów dał o sobie znać dobry żołnierz Szwejk. Tym razem postać ta znalazła dla siebie nowy, cudownie absurdalny kontekst - chaos i krwawą groteskę działań na froncie, gdzie niezbyt wrażliwi dowódcy wysyłali niezbyt mądrych podwładnych, by ci ginęli i zostawali kalekami w imię pochopnej polityki państwa. Hašek nie musiał się obawiać austriackiej cenzury, więc krytyka jest tu znacznie bardziej zjadliwa, niż w opowiadaniach z 1911 roku. Książka "Dobry żołnierz Szwejk w niewoli" ("Dobrý voják Švejk v zajetí") ukazała się w 1917 roku i zawierała już ogólny zarys początku "właściwego Szwejka", który zaczął powstawać po powrocie autora do ojczyzny.

Literacki wyścig z czasem

Po powrocie do Czechosłowacji w 1920 roku Jaroslav Hašek i jego druga żona mieszkali krótko w Pradze, a latem 1921 roku przeprowadzili się do miasteczka Lipnica nad Sazawą. Tam właśnie pisarz zaczął tworzyć swoje opus magnum "Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války" - w pierwszym polskim przekładzie z 1929 roku tytuł ten Paweł Hulka-Laskowski oddał jako "Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej", zaś ostatni jak dotąd tłumacz powieści Antoni Kroh w 2009 roku dał książce tytuł "Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej" ("voják" to po czesku po prostu "żołnierz", nie zaś ironiczny polski "wojak").

W Lipnicy Hašek był już poważnie chory wskutek alkoholizmu, otyłości, a także ran odniesionych w 1920 roku w Irkucku i przebytego tam tyfusu. "Szwejka" pisał samodzielnie, póki starczyło mu sił. W 1921 roku opublikowano pierwszy tom powieści z ilustracjami Josefa Lady, przyjaciela i dawnego współlokatora pisarza. Artysta stworzył rysunki także do kolejnych części przygód Szwejka, ustalając raz na zawsze kanon przedstawiania tej postaci.

Choroba postępowała - Hašek nie był już w stanie pisać. W swej sypialni dyktował kolejne rozdziały, leżąc w łóżku. Ukończył w ten sposób tom drugi i trzeci. W trakcie pracy nad czwartą częścią pisarz zmarł wskutek paraliżu serca. Był 3 stycznia 1923 roku.

Na prośbę wydawcy Adolfa Synka dalszy ciąg losów Szwejka - tom czwarty, piąty i szósty - napisał dziennikarz i twórca humoresek Karel Vaněk (1887-1933). Odszedł on jednak tak daleko od ducha oryginału, że jego praca nie zapisała się w historii tak, jak niedokończone dzieło Jaroslava Haška. To Hašek uczynił dobrego żołnierza Szwejka legendą czeskiej i światowej literatury, a także nieśmiertelną ikoną kultury.

mc