Jerzy Sebastian Lubomirski przyszedł na świat 20 stycznia 1616 roku w jednej z najpotężniejszych polskich rodzin magnackich, posiadających dobra w województwach krakowskim, sandomierskim, wołyńskim i kijowskim. Jego ojciec, Stanisław, był wojewodą krakowskim, czyli jednym z najwyższych urzędników w kraju.
Przyszły hetman, zgodnie z ówczesnymi zwyczajami, w wieku młodzieńczym odbył podróż po Europie, gdzie poznawał inne obyczaje, nawiązywał kontakty, studiował i uczył się sztuki wojennej. W czasie swojej peregrynacji po krajach zachodniej Europy, którą rozpoczął w wieku 13 lat, młody Lubomirski pobierał naukę na uniwersytetach w Ingolstadt, Lowanium i Lejdzie.
Szybka kariera
Po powrocie do kraju w 1636 roku Lubomirski rozpoczął błyskotliwą karierę, w czym, poza dobrym wykształceniem, pomogło mu pochodzenie. Pozycja potężnego rodu magnackiego wzrosła jeszcze bardziej, gdy brat Jerzego Sebastiana, Aleksander, ożenił się z córką Jerzego Ossolińskiego, kanclerza wielkiego koronnego.
Jerzy Sebastian już w wieku 20 lat wybrany został marszałkiem sejmiku proszowickiego oraz posłem na sejm walny. Wraz z ojcem sprzeciwiał się planom króla Władysława IV, który dążył do kampanii przeciw Turcji, co przyczyniło się do wzrostu popularności magnatów wśród niechętnej wojnie szlachcie. Mimo sporów na linii Lubomirscy - król, w 1646 roku Jerzy Sebastian został mianowany przez monarchę starostą krakowskim.
Po śmierci Władysława IV w 1648 roku Lubomirscy poparli zwycięskiego kandydata na tron - Jana Kazimierza – czym zasłużyli sobie na wdzięczność dworu. Dwa lata później Jerzy Sebastian mianowany został marszałkiem wielkim koronnym, dzięki czemu wszedł do ścisłej elity politycznej kraju.
W okresie tym, poza wspinaniem się po szczeblach kariery urzędniczej, magnat zbierał swoje pierwsze doświadczenia na polu bitwy. Od 1648 roku państwo polsko-litewskie zmagało się z powstaniem kozackim pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego, który ściągnął na kraj odwiecznego wroga - Tatarów.
Jerzy Lubomirski wziął udział w przegranej bitwie pod Piławcami we wrześniu 1648 roku, rok później własnym kosztem wystawił ok. 600 żołnierzy, na czele których uczestniczył w starciu pod Zborowem, a w 1651 roku walczył w wielkiej, zwycięskiej dla strony polskiej bitwie pod Beresteczkiem.
Pierwszy konflikt z Janem Kazimierzem
Mimo początkowo dobrych relacji, które łączyły Jerzego Sebastiana Lubomirskiego z Janem Kazimierzem, stosunki między nimi dość szybko się zepsuły. Marszałek był dumnym magnatem o wielkich ambicjach i równie wybujałym ego. Monarcha również nie należał do ludzi, z którymi łatwo można było dojść do porozumienia.
Do pierwszego tarcia doszło już w 1650 roku.
14:28 jerzy sebastian lubomirski ___920_94_iv_tr_0-0_1035344532986717[00].mp3 Audycja z cyklu "Na historycznej wokandzie" poświęcona sylwetce i dokonaniom Jerzego Lubomirskiego. W dyskusji biorą udział historycy prof. Teresa Chynczewska-Hennel i prof. Henryk Wisner (PR, 12.03.1994).
- Lubomirski chciał pojąć za małżonkę Elżbietę Kazanowską, wdowę po Adamie Kazanowskim [senatorze, marszałku nadwornym koronnym - przyp. red.], ale dwór popierał jej małżeństwo z Hieronimem Radziejowskim. Gdy ubiegał się o podkanclerstwo, te również otrzymał Radziejowski - mówiła prof. Teresa Chynczewska-Hennel, która w audycji "Na historycznej wokandzie" wcieliła się w rolę oskarżyciela magnata.
Na przełomie 1650/51 roku król zażądał od marszałka zwrotu intratnych żup solnych, które ten dzierżawił. Lubomirski nie tylko nie chciał się na to zgodzić, ale przysłanego przez monarchę przewodniczącego specjalnej komisji uderzył w twarz.
- Podobnych przykładów konfliktów z historii Rzeczypospolitej było więcej, ale nikt się tak sromotnie na króla nie obrażał jak Lubomirski - oceniła prof. Teresa Chynczewska-Hennel.
Magnat ostatecznie ukorzył się przed Janem Kazimierzem, ale równocześnie zacieśnił kontakty z księciem siedmiogrodzkim Jerzym II Rakoczym, któremu proponował współdziałanie w celu obalenia "króla-tyrana".
Wierny królowi bohater potopu
Pozycję Jerzego Sebastiana Lubomirskiego zmieniło kolejne nieszczęście, które spadło na kraj. Latem 1655 roku rozpoczął się potop, czyli szwedzka inwazja na Rzeczpospolitą. Większość szlachty i magnaterii polskiej przeszła na stronę króla Karola X Gustawa, a Jan Kazimierz uciekł za granicę. Lubomirski początkowo prowadził pertraktacje ze Szwedami, ale ostatecznie nie złożył przysięgi na wierność obcemu władcy i pozostał lojalny Janowi Kazimierzowi.
W czasie potopu Lubomirski nie tylko nie splamił swego imienia zdradą prawowitego monarchy, jak np. przyszły król Jan Sobieski, lecz także był jednym z głównych twórców wyzwolenia ziem Rzeczypospolitej spod szwedzkiej okupacji. To on w znaczącym stopniu przyczynił się do powrotu Jana Kazimierza do kraju na początku 1656 roku.
- Lubomirski był jednym z autorów konfederacji tyszowieckiej w obronie króla, wiary i ojczyzny. Dowodził w bitwie pod Warszawą, pokonał Jerzego II Rakoczego, kiedy ten w 1657 roku najechał Polskę, był jednym z autorów odzyskania Torunia, Grudziądza - wyliczał prof. Henryk Wisner, który w audycji "Na historycznej wokandzie" wcielił się w rolę obrońcy marszałka koronnego.
Jerzy Sebastian Lubomirski doprowadził także do uwięzienia króla Karola X Gustawa w widłach Wisły i Sanu, a potem wraz ze Stefanem Czarnieckim pokonał Szwedów w bitwie pod Warką.
40:34 historia żywa_ rokoszanin i król piast.mp3 Prof. Andrzej Nowak przybliża sylwetki Jerzego Sebastiana Lubomirskiego i króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Audycja "Historia żywa" prowadzona przez Dorotę Truszczak (PR, 05.04.2021)
- W decydujących momentach wyzwalania Polski spod okupacji szwedzkiej Jerzy Sebastian Lubomirski odgrywa kluczową rolę - stwierdził w audycji "Historia żywa" prof. Andrzej Nowak.
Marszałek koronny, a od 1657 roku także hetman polny, po zakończeniu wojny ze Szwecją w 1660 roku odnosił sukcesy również na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. W październiku 1660 roku pokonał w bitwie pod Cudnowem siły Moskwy, z najazdem której państwo polsko-litewskie zmagało się od sześciu lat.
- Lubomirski zmusił bez walki do kapitulacji potężną armię rosyjską, która w całości oddała się do niewoli, osaczona umiejętną sztuką operacyjną hetmana - mówił prof. Andrzej Nowak.
W tym samym miesiącu pod Słobodyszczami pokonał także kozackie posiłki pod wodzą Jerzego Chmielnickiego, które zmierzały pod Cudnów.
Nieudolne próby reform
W roku 1660 gwiazda Lubomirskiego świeciła najmocniej. Hetman cieszył się sławą doskonałego dowódcy, pogromca Szwedów i Moskali, który jako jeden z nielicznych magnatów w czasie potopu pozostał lojalny wobec Jana Kazimierza.
- W tym momencie cieszył się największym prestiżem, mianem najskuteczniejszego wodza, dysponującego olbrzymimi środkami materialnymi i prestiżem politycznym. I właśnie wtedy wchodzi w tę wielką grę o reformę ustroju Rzeczypospolitej, którą inicjuje król Jan Kazimierz i królowa Ludwika Maria Gonzaga - wyjaśniał prof. Andrzej Nowak.
Jeszcze w czasach potopu para królewska, a w szczególności królowa rodem z Francji, zaczęła czynić starania o wprowadzenie elekcji vivente rege, czyli możliwości dokonania wyboru następnego władcy jeszcze za życia króla. W planach Ludwiki Marii po Janie Kazimierzu na polskim tronie miał zasiąść jeden z francuskich kandydatów.
Para królewska próbowała przeforsować ten niezgodny z polskimi obyczajami pomysł wraz z korzystnymi dla Rzeczypospolitej propozycjami reform, które popierało większość szlachty (zlikwidowanie zasady liberum veto i jednomyślności w sejmie). Zasada vivente rege budziła wśród obywateli poczucie zamachu przez króla na złotą wolność szlachecką, dlatego cały pakiet reform proponowanych przez dwór został odrzucony.
Rokosz Lubomirskiego
Jerzy Sebastian Lubomirski, o którego poparcie dla tej inicjatywy zabiegała para królewska, długo się wahał, jakie stanowisko przyjąć. Ostatecznie na początku lat 60. XVII wieku stanął na czele opozycji wobec królewskich propozycji i torpedował wszelkie próby zmiany ustroju, przez co w oczach szlachty stał się symbolem walki o jej prawa. Lubomirski miał świadomość swojej potęgi, a przez to coraz większe ambicje.
- Jerzy Sebastian Lubomirski myślał o swoje własnej kandydaturze do tronu, co oczywiście nie mieściło się w planach pary królewskiej i uczyniło z niego wroga dworu, a w szczególności Ludwiki Marii - tłumaczył prof. Andrzej Nowak.
Para królewska doszła do wniosku, że skoro Lubomirskiego nie dało się przekonać do swoich racji, należy go zniszczyć. W 1664 roku sąd sejmowy skazał hetmana za zdradę i próbę obalenia króla na utratę czci i życia, konfiskatę dóbr i pozbawienie urzędów. Pamiętnikarz Jan Chryzostom Pasek zanotował, że posłowie, którzy świadczyli przeciwko Lubomirskiemu, byli przekupieni przez monarchę, a wyrok oburzył szlachtę, która w większości opowiedziała się za skrzywdzonym magnatem.
Dumny hetman, który marzył o koronie królewskiej, został za pomocą sfingowanego procesu okradziony z dobrego imienia i majątku. Zawiązał więc rokosz, czyli zbrojne wystąpienie przeciw łamiącemu prawa monarsze.
- To starcie ambicji Lubomirskiego i Ludwiki Marii było zabójcze dla Rzeczypospolitej. Bardzo trudno rozplątać ten węzeł i powiedzieć, kto ponosi większą odpowiedzialność za straszliwą wojnę domową, która wyniknęła z vendetty królowej na magnacie - mówił prof. Andrzej Nowak.
Lubomirski dzięki dużemu poparciu szlachty oraz wsparciu finansowemu, którego udzieliły mu dwory austriacki i brandenburski, był w stanie wystawić silną armię. Do największej i decydującej bitwy między siłami hetmańskimi a królewskimi doszło 13 lipca 1666 roku pod Mątwami. Z bratobójczej walki, w której zginęło kilka tysięcy najlepszych polskich żołnierzy, doświadczonych w walkach ze Szwedami i Moskalami, górą był Lubomirski.
Mimo zwycięstwa hetman zdecydował się pójść na ugodę z Janem Kazimierzem i po raz drugi ukorzył się przed królem.
- Lubomirski zrozumiał, że przecież ta wojna nie może trwać aż do zniszczenia króla i Rzeczypospolitej. Uznał wyrok pozbawiający go tytułów i udał się na emigrację do Wrocławia - wyjaśniał prof. Andrzej Nowak.
***
Postać hetmana wzbudza skrajne emocje. Z jednej strony był jednym z najlepszych dowódców w dziejach Rzeczypospolitej i bohaterem czasów potopu zasłużonym na równi ze Stefanem Czarnieckim. Należał do elity intelektualnej kraju, był dobrze wykształcony, dokonywał przekładów na język polski dzieł zagranicznych autorów. Z drugiej swoje ogromne ambicje chciał realizować przy wsparciu obcych dworów, u których szukał pomocy i od których pobierał subwencje. Nie wahał się również składać Austrii, Brandenburgii czy Rosji propozycji podziału Rzeczypospolitej i przyczynił się do śmierci najlepszych polskich żołnierzy.
51:27 jerzy sebastian lubomirski - historyczne spory.mp3 O sylwetce Jerzego Sebastiana Lubomirskiego opowiada prof. Janusz Tazbir. Audycja z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego" prowadzona przez Hannę Marię Gizę (PR, 20.01.2007)
- Ambicje, jeżeli są hamowane patriotyzmem czy realizmem, nie są rzeczą zdrożną. Ja mam Lubomirskiemu za złe, że do tych rozgrywek wciągał państwa ościenne - ocenił w radiowej audycji postępowanie hetmana prof. Janusz Tazbir.
Jerzy Sebastian Lubomirski zmarł na emigracji zaraz po zakończeniu bratobójczej wojny, 31 stycznia 1667 roku. Ludwika Maria podzieliła los swojego politycznego oponenta zaledwie kilka miesięcy później.
th
Przy pisaniu tego artykułu korzystałem z pracy:
M. Nagielski, Jerzy Sebastian Lubomirski, w: Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani koronni, red. M. Nagielski, Warszawa 2005.
