Cała Europa na odgłos tej ustawy oddawała sprawiedliwość mądrości, gorliwości Króla i Rzeczypospolitej świadectwo, widząc, iż przez nią edukacja Polaków stała się częścią i sprawą rządu.
"O ustawie edukacji narodowej w krajach Rzeczpospolitej" (fragm. druku ulotnego z czasów Sejmu Wielkiego)
Jak wyglądał stan oświaty w Polsce przed ustanowieniem KEN?
W I Rzeczpospolitej, a podobna sytuacja miała miejsce w większości krajów ówczesnej Europy, szkolnictwo było domeną Kościoła katolickiego oraz innych chrześcijańskich wyznań. (Owocem działalności tych ostatnich, luteranów oraz braci polskich, były placówki cieszące się wysokim poziomem nauczania).
Istniały szkoły parafialne, średnie i – w Krakowie, Wilnie i we Lwowie – wyższe. Brać uczniowska składała się głównie z przedstawicieli szlachty oraz (tu proporcje były różne, w zależności od ośrodków miejskich) mieszczaństwa. Chlubnym, choć rzadkim przykładem, że i dzieci z rodzin chłopskich mogły dostąpić przywileju zdobywania rozległej wiedzy, była historia znakomitego XVI-wiecznego poety Klemensa Janickiego, pochodzącego ze wsi.
Podziały klasowe i związane z nimi finansowe kwestie nie stanowiły jedynej płaszczyzny, na której objawiały się nierówności, brak powszechnego dostępu do edukacji. Inną z takich płaszczyzn była kwestia płci – dziewczęta, o ile w ogóle rozpoczynały pozadomową naukę, robiły to w szkołach (pensjach) przeznaczonych właśnie dla kobiet, a prowadzonych przez zgromadzenia żeńskie czy miejskie władze.
Które zakony katolickie miały największy wpływ na edukację w dawnej Polsce?
Najważniejszą rolę, jeśli chodzi o szkolnictwo w przedrozbiorowej Polsce, odgrywali członkowie zakonu jezuitów (Towarzystwa Jezusowego) działającego od połowy XVI wieku. To właśnie przez nich prowadzone kolegia w Wilnie i we Lwowie przekształciły się, odpowiednio w 1579 i 1661, w uniwersytety.
W dobie powstania Komisji Edukacji Narodowej, w latach 70. XVIII wieku, w Rzeczpospolitej istniało 66 jezuickich szkół średnich.
Od połowy XVII wieku do działalności edukacyjnej jezuitów dołączył zakon pijarów zwany nie bez przyczyny Zakonem Szkół Pobożnych. Pijarem był między innymi Stanisław Konarski, reformator polskiej oświaty, twórca szkoły dla młodzieży magnackiej Collegium Nobilium.
***
Nie zbywało w Polsce na wychowaniu i ćwiczeniu szkolnem, ale zbywało na dobrem.
Hugo Kołłątaj, fragm. z dzieła "Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III", 1841 r.
***
Jakie idee stały za powstaniem KEN?
Kwestię zmiany obowiązującego powszechnie sytemu nauczania – przede wszystkim: odejścia od monopolu Kościoła – poruszano w dawnej Polsce niejednokrotnie.
Andrzej Frycz Modrzewski, wielki myśliciel doby renesansu, w swoim słynnym dziele "O poprawie Rzeczypospolitej" pisał, że "starodawny (…) jest obyczaj, że o szkołach ma staranie Rzeczpospolita, w których dobrym postanowieniu położone są wielkie żywota ludzkiego i nabożeństwa ozdoby, a w zaniedbaniu ich wielkie oszpecenie".
Żyjący na przełomie XVI i XVII wieku pisarz polityczny Kasper Siemek szedł jeszcze dalej. "Szkoły powinny być publiczne, będą zaś takimi, jeżeli będzie się je urządzało i utrzymywało za publiczną zgodą i jeżeli nie będą zależały od nikogo innego poza państwem", podkreślał.
W końcu – podczas obrad sejmowych w 1764 roku Andrzej Zamoyski, twórca projektu kodyfikacji prawa I RP, nawoływał by "jedna edukacja w całym państwie ustanowiona była końcem uszczęśliwiania Rzeczypospolitej". W podobnym duchu wypowiadał się wspomniany wcześniej pijar, ks. Stanisław Konarski.
Zygmunt Vogel, Widok Konwiktu Pijarów przy ulicy Miodowej w Warszawie, po 1795 r. Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie
Dogodną – kulturowo-społeczną – atmosferę do zmian przyniosła epoka między barokiem a romantyzmem zwana oświeceniem (w Polsce – od poł. XVIII w. do początków wieku XIX). W nazwie tej kryły się już najważniejsze idee tego czasu: prymat rozumu nad tym, co pozaracjonalne; wiara w to, że dzięki edukacji i wiedzy człowiek, ale i całe narody, mogą rozwijać się, wchodzić na kolejne stopnie rozwoju. Ta wiara w postęp wiązała się jeszcze z jedną istotną kwestią: założeniem, że to państwo jest odpowiedzialne na kształcenie swoich obywateli.
Komisja Edukacji Narodowej narodziła się pod znaczącym wpływem tych "oświeconych idei". Była dzieckiem swoich czasów.
***
Czytaj także:
***
Czy próby reform oświaty były podejmowane wówczas w innych krajach?
We Francji, kolebce oświecenia, w latach 60. XVIII wieku państwo starało się podporządkować sobie system szkolny. "Administracja francuska nie zdołała jednak ani scentralizować, ani też wytworzyć jednolitej sieci organizacyjnej szkolnictwa", zauważał historyk Łukasz Bednarski.
Z kolei w Prusach – w 1787 roku, zatem już kilkanaście lat po powstaniu KEN – utworzono zależną od władcy komisję zwaną Naczelnym Kolegium Szkolnym. Miała ona nadzorować funkcjonujące szkoły, ale z wyłączeniem katolickich. Jednak, jak podkreślała Kalina Bartnicka z Instytutu Historii Nauki PAN, "na nowoczesny, państwowy system szkolny w Prusach trzeba było poczekać aż do 1810 r., do reform Wilhelma von Humboldta". Badaczka dodała przy tym znaczącą, z punktu widzenia dziejów KEN, uwagę. "Wpływ na to mogło mieć zetknięcie się [Prus] na przełomie XVIII//XIX w. z polskim systemem i z Ustawami… wprowadzonymi przez KEN".
Próby reformy oświaty były w 2. poł. XVIII wieku podejmowane również – przez cesarzową Marię Teresą, później jej syna Józefa – w monarchii austriackiej. "W 1760 r. powstała w Wiedniu Studienhofkommission (Nadworna Komisja Naukowa), kolegialne ciało mające sprawować nadzór nad oświatą, aż do roku 1774 Komisja owa nie odgrywała jednakże praktycznie większej roli", notował historyk Stanisław Salomonowicz.
***
Można powiedzieć, że Komisja Edukacji Narodowej jest syntezą europejskiego ruchu pedagogicznego w dobie oświecenia, pierwszem w Europie zastosowaniem w praktyce tego wszystkiego, co gdzie indziej na Zachodzie było tylko, co najwyżej, kruchą próbą.
Zygmunt Kukulski, "Pierwiastkowe przepisy pedagogiczne Komisji Edukacji Narodowej z lat 1773-1776", Lublin 1923 r.
***
Jakie były bezpośrednie okoliczności powstania Komisji Edukacji Narodowej?
U narodzin KEN stoi pewna brzemienna w skutkach decyzja papieża.
– 21 lipca 1773 bullą papieża Klemensa XIV zniesiony został zakon jezuitów, który w wielu państwach zajmował się nauczaniem młodzieży – wyjaśniała w Polskim Radiu genezę Komisji Edukacji Narodowej dr Maria Czeppe. – W Polsce uporać się z tym nagłym problemem musiał obradujący właśnie Sejm Rozbiorowy. Postanowiono, by majątek i kadrę nauczycielską zlikwidowanego zakonu przeznaczyć na cele edukacyjne.
Uporządkujmy. Wspomniany Sejm Rozbiorowy został zwołany w cieniu, jak się miało okazać, pierwszego aktu narodowej tragedii – rozbiorów Rzeczypospolitej.
- Państwa, które dokonały rozbiorów, nie pytały Polski o zgodę. Zażądały tylko potwierdzenia przez Sejm aktów rabunku terytorium Rzeczypospolitej, przeciwko czemu ówczesny polski monarcha, Stanisław August Poniatowski, protestował – tłumaczył w innej radiowej audycji prof. Jacek Staszewski. Król, opowiadał historyk, zwrócił się wówczas do całej Europy z odezwami o pomoc, groził ustąpieniem z tronu. Ale przekonano go, że nie przyniesie to żadnych pozytywnych rezultatów.
W związku z czym król zgodził się, na żądanie zaborców, zwołać Sejm.
Portret król Stanisława Augusta według portretu E. Vigée-Lebrunz 1797 r. Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie
Pierwsze obrady miały miejsce 19 kwietnia 1773 roku, ostatnie dwa lata później, w kwietniu 1775. W tym czasie – mimo słynnego sprzeciwu Tadeusza Rejtana - ratyfikowano I rozbiór Rzeczpospolitej.
Dzięki zaangażowaniu króla Stanisława Poniatowskiego (któremu sprawy edukacji były bardzo bliskie, wszak w 1765 założył Szkołę Rycerską) i jego stronnictwa udało się podczas tych dramatycznych obrad dokonać jednak wiekopomnej rzeczy.
***
Prawdziwie patrząc na trudny barzo y zamęcony stan Rzeczpltey dziwić się trzeba, że pośrzód naygwałtownieyszych burz tak śliczny, tak doyrzały ku ozdobie y pożytkowi Oyczyzny owoc wydała.
Grzegorz Piramowicz, "List do Przyiaciela o Kommissyi Rzeczypospolitey nad Edukacyą Narodową, z Warszawy"
***
Jak wyglądały sejmowe obrady, które zakończyły się powstaniem KEN?
Bulla Klemensa XIV znosząca zakon jezuitów, zatytułowana "Dominus ac Redemptor" (łac. "Pan i Odkupiciel"), nosiła datę 21 lipca 1773 roku. Wieści o tym przełomowym wydarzeniu – wszak ogromne dobra i fundusze przechodziły właśnie na rzecz państwa – rozeszła się po Warszawie ponoć ponad miesiąc później, na początku września.
Na sesji sejmowej 21 września można było tę sprawę już poruszyć.
"Mówiłem już w tej Prześwietnej Izbie o potrzebie Edukacji Narodowej, teraz zdarzona okoliczność wiele pomóc może tak zbawiennemu ustanowieniu, wracają się Rzeczypospolitej fundusze XX. Jezuitów", podkreślał podczas obrad poseł Oraczewski.
27 września inny poseł, Kurzeniecki z powiatu pińskiego, zwracał uwagę na dwie bardzo istotne prawne ustalenia: "stany Rzpltej godziły się na przyjęcie bulli kasacyjnej, a kwestję wychowania uznały za należącą do kompetencji władzy królewskiej".
Kolejne dni przyniosły burzliwie dyskusje na temat sposobów zagospodarowania pojezuickim majątkiem – projekty edukacyjne napływały od króla, posłów i senatorów, a także od przedstawicieli Kościoła.
– Czy przejąć ziemie na rzecz biskupstw, na których się owe kompleksy ziemskie znajdowały? A może dobra sprzedać, a pieniądze umieścić w banku Anglii – wyliczał w Polskim Radiu prof. Jacek Staszewski pomysły związane z majątkiem po jezuitach.
06:32 historia polski cz_187____2415_03_iv_tr_0-0_10230769364c9a77[00].mp3 Sejm rozbiorowy i i powołanie Komisji Edukacji Narodowej - komentarz historyka prof. Jacka Staszewskiego (PR, 27.03.2003)
12 października wyłoniono komisję – 9 senatorów i 8 posłów – która miała za zadanie scalenie pomysłów i zredagowanie projektu kompromisowego.
13 października "sprawy rozstrząsano". (Co na to władze państw zaborczych, a zwłaszcza szara eminencja w Warszawie, "rosyjski poseł nadzwyczajny", późniejszy ambasador Otton Stackelberg? Wg historyków zlekceważył on znaczenie tej nowo tworzonej instytucji).
Dwa dni później – w piątek, 14 października 1773 roku – podpisano projekt kompromisowy. Uchwałą Sejmu Rozbiorowego ustanowiono Komisję nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mającej, zwaną jednocześnie Komisją Edukacji Narodowej.
***
Ustanawiamy Komisją w Warszawie odprawować się mającą do edukacji młodzi szlacheckiej (…). Odtąd tedy wszystkie generalnie akademie, gymnasia, kolonie akademickie, szkoły publiczne, żadnych nie wyłączając, z tym wszystkim, co tylko do wydoskonalenia nauk i ćwiczenia w nich młodzi szlacheckiej ściągać się może, pod dozór i rozrządzenie Komisji tej oddajemy oraz ordynacji ułożenie względem czynności jej do aprobacji albo poprawy przez nas zlecamy.
Fragment punkt 1. "uniwersału" powołującego KEN
***
Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej w serwisie specjalnym:
Jakie znaczenie w historii Polski ma Komisja Edukacji Narodowej?
Tak 250 lat temu powstała pierwsza w Polsce i w Europie państwowa instytucja oświatowa, pierwsze "ministerstwo oświaty".
Rozpoczął się wielki proces organizacji i reformy polskiego szkolnictwa. – Prace nad tym trwały szereg lat. Dopiero w 1783 została wydane ustawy, które w sposób ostateczny ukształtowały szkolnictwo w Polsce – mówił w radiowej audycji prof. Jacek Staszewski.
Komisja Edukacji Narodowej zadbała m.in. o stworzenie odpowiednich podręczników i ujednolicenie programów nauczania (m.in. na miejsce łaciny wprowadzono język polski jako język wykładowy). W tym celu powołano do życia w 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.
W ramach działalności KEN rozpoczęto regulację zawodu nauczycielskiego (tzw. stanu akademickiego), definiowano prawa i obowiązki pracowników oświaty. Podjęto również próby reform Akademii Krakowskiej i Akademii Wileńskiej.
Pieczęć Komisji Edukacji Narodowej, 1794 r. Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie
Prace Komisji Edukacji Narodowej, przerwane utratą przez kraj niepodległości, podłożyły podwaliny pod nowoczesny polski system oświaty. "Żaden inny kraj w Europie nie mógł pochwalić się systemem wychowawczym równie solidnym i tak zuchwale nowatorskim", pisał o KEN Jeana Fabre, XX-wieczny francuski humanista i pedagog.
Jacek Puciato
Źródła: Stanisław Salmonowicz, "Podstawy prawne funkcjonowania Komisji Edukacji Narodowej", "Rozprawy z Dziejów Oświaty" 1980/23; Łukasz Bednarski, "Zasady funkcjonowania Komisji Edukacji Narodowej jako pierwszego ministerstwa oświaty", "Roczniki Humanistyczne", t. LVII, 2009/2; Kalina Bartnicka, "Oryginalność Komisji Edukacji Narodowej na tle europejskim", "Biuletyn Historii Wychowania", 2015/33.
