17 listopada 1918 roku został powołany przez Józefa Piłsudskiego rząd Jędrzeja Moraczewskiego.

– Piłsudski po powrocie z Magdeburga zaproponował pozostanie na stanowisku premiera Ignacemu Daszyńskiemu, szefowi tzw. rządu lubelskiego. Stronnictwa prawicowe nie bardzo chciały się na tę kandydaturę zgodzić. Natomiast okazało się, że kandydatem strawnym, choć pokrewieństwo między obu panami jest widoczne, że kandydatura Moraczewskiego jest do przyjęcia – wyjaśniał prof. Rafał Habielski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Widnokrąg".

Dlaczego? Moraczewski, oficer Legionów i członek Polskiej Organizacji Wojskowej, wszedł na początku listopada w skład Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie. Jako jej członek nie poparł rządu Daszyńskiego w Lublinie, co było dla endeków dowodem, że Moraczewski nie jest bezrefleksyjnym wielbicielem skrajnej lewicy.

Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej

– Piłsudski, powierzając misję tworzenia rządu Moraczewskiemu, i sam Moraczewski mieli świadomość tymczasowości tego rządu – mówił historyk.

Jeśli była jakaś kwestia, co do której zgadzali się ojcowie niepodległości, to była to sprawa demokratycznego charakteru odrodzonego państwa. Rząd Moraczewskiego miał opanować sytuację do czasu rozpisania wyborów. To, że zdołano je przeprowadzić w ekstremalnie krótkim czasie po odrodzeniu państwa polskiego, już 26 stycznia 1919 roku, dowodzi entuzjazmu do pracy i swoistej dojrzałości politycznej polskiego społeczeństwa w momencie próby.  

Konieczne działania

– Rzadko w Polsce spotykamy się z pracą gabinetu, który funkcjonuje tak krótko, natomiast ma spore zadania do spełnienia i duże trudności do pokonania – podkreślał prof. Rafał Habielski.

Przede wszystkim naglącą potrzebą było uspokojenie nastrojów społecznych. Cztery lata wojny zrujnowały gospodarkę na ziemiach polskich. Głód był powszechny. W Rosji szalała bolszewicka rewolucja, do rewolty przygotowywali się komuniści w Niemczech i na Węgrzech. Kwestia zapowiedzi reform socjalnych mogła się okazać kluczowa dla przetrwania państwa.

Dlatego rząd Moraczewskiego w kwestiach socjalnych kontynuował postępową politykę lubelskiego gabinetu Daszyńskiego. Wprowadzał ośmiogodzinny dzień pracy i 46-godzinny tydzień pracy oraz obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne pracowników. Dla zaprowadzenia porządku powołał milicję ludową.

Jeszcze bardziej skomplikowana była pozycja międzynarodowa Polski. W Paryżu działał Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim i Ignacym Paderewskim na czele, któremu sprzyjały zwycięskie mocarstwa. Tymczasem na ziemiach polskich znajdowały się setki tysięcy niemieckich żołnierzy. Zgodnie z zasadą „bliższa koszula ciału”, Moraczewski zdecydował się na krok kontrowersyjny – akredytował, jako jedynego posła zagranicznego, Harry’ego Kesslera, przedstawiciela Niemiec.

Problemy z porozumieniem

Powołanie rządu Moraczewskiego było sprzeczne z obietnicą powołania Rządu Jedności Narodowej, którą Piłsudski złożył Radzie Regencyjnej. Poza gabinetem znaleźli się politycy konserwatywni i endeccy, którzy nie chcieli przyjąć zaledwie trzech rządowych tek proponowanych im w listopadzie 1918 roku przez Piłsudskiego.

– Narodowa demokracja uważała, że zwłaszcza centralna Polska i Warszawa to domena jej wpływów – wyjaśniał historyk.

W tej sytuacji grupa narodowców i konserwatystów, z księciem Eustachym Sapiehą i płk. Marianem Januszajtisem-Żegotą na czele, zdecydowała się dokonać zamachu stanu w celu obalenia rządu Moraczewskiego. Akcja została przeprowadzona w nocy z 4 na 5 stycznia 1919. Moraczewski i dwóch innych ministrów zostało wziętych do niewoli przez żołnierzy garnizonu warszawskiego.  

Choć sam zamach miał charakter operetkowy i został szybko bezkrwawo stłumiony, udowodnił, że gabinet Moraczewskiego nie posiada poparcia całego społeczeństwa. Rząd ustąpił 16 stycznia 1919 roku, 10 dni przed wyborami do sejmu ustawodawczego. Na szczęście dla Polski, był już wtedy w Warszawie człowiek, któremu nie można było odmówić powszechnego poparcia – Ignacy Jan Paderewski. I to właśnie jemu powierzona została misja powołania nowego rządu.

bm

"Mości panowie, nie chcemy ani piędzi ziemi niemieckiej. Żądamy jedynie, w myśl postanowień punktu trzynastego programu Wilsona, własnej, jednej, złożonej z ziem trzech zaborów Polski". 25 października 1918 roku Korfanty powiedział, że chce dla Polski Śląska, Wielkopolski i Gdańska. Te słowa zelektryzowały niemiecki parlament. Wystąpienie polityka stało się preludium do trzech Powstań Śląskich.

Poseł Korfanty

Wojciech Korfanty (1873-1939) był wcześniej posłem Reichstagu w latach 1903-1912. Był to pierwszy polski mandat poselski z Górnego Śląska. W latach 1903–1918 był również deputowanym do pruskiego Landtagu. 6 czerwca 1918 roku wygrał wybory uzupełniające do Reichstagu i ponownie został posłem parlamentu II Rzeszy.

W październiku 1918 roku klęska państw centralnych była już pewna. Posłowie Reichstagu skupieni w Kole Polskim, spodziewając się rychłego zakończenia swej misji, rozpoczęli ostatnią fazę swojej działalności. Jej efektem było przemówienie Wojciecha Korfantego.

Powstania Śląskie. Serwis specjalny

"Żadne statystyczne sztuczki nie zdołają zmienić faktu, że w Prusach Zachodnich lewe pobrzeże Wisły aż po Półwysep Helski jest zamieszkałe przez niewątpliwie polską ludność" - mówił poseł Korfanty. - "Mości panowie, pan Ledebour tłumaczył nam tutaj wczoraj, które to części kraju, według jego mniemania, powinny przypaść Polsce. Chciałbym tu potwierdzić jego dane i oświadczam, że nie chcemy ani jednego powiatu niemieckiego, tylko żądamy polskich powiatów Górnego Śląska, Śląska Średniego, Poznańskiego, polskich Prus Zachodnich i polskich powiatów Prus Wschodnich".

Było to ostatnie przemówienie polskiego posła w Reichstagu. Razem z Korfantym mandat złożyli też inni posłowie Koła Polskiego.

Powstania śląskie

Powrót Górnego Śląska okazał się jednak bardzo skomplikowany. W ramach ustaleń traktatu wersalskiego, na ziemiach śląskich miał odbyć się plebiscyt. Wojciech Korfanty został komisarzem plebiscytowym na Górnym Śląsku, stając się jednym z czołowych przywódców walki o polskość tej ziemi.

Nie był przeciwnikiem zrywów, uważał jednak, że muszą one mieć miejsce w sprzyjających okolicznościach i widział je jako manifestację propolskich dążeń mieszkańców Śląska. Nic dziwnego, że to on stał na czele II i III Powstania Śląskiego i zabiegał o pozytywny dla Polski werdykt aliantów.

III Powstanie Śląskie było odpowiedzią na rezultat plebiscytu przeprowadzonego 20 marca 1921 roku, który nie był korzystny dla II Rzeczypospolitej. W konsekwencji powstania w 1922 roku tereny przyznane Polsce powiększone zostały o około jedną trzecią spornego terytorium - ale było na nim ponad 75 procent kopalni węgla i połowa hutnictwa.

bm

1. Ogromne zniszczenia po I wojnie światowej

Na ziemiach przyszłej II Rzeczpospolitej rozegrały się prawie wszystkie ważne bitwy frontu wschodniego, a ich straty były porównywalne z bitwami frontu zachodniego. Do armii walczących państw zostali powołani Polacy, którzy nierzadko musieli walczyć przeciwko rodakom. Ciosem dla polskiego społeczeństwa była nie tylko śmierć setek tysięcy młodych ludzi, ale także problemy gospodarcze wywołane działaniami zbrojnymi.

Walki austriacko-rosyjskie o Przemyśl w 1915 roku. Wojska austro-węgierskie zajmują pozycje w okopach przecinających wieś, w tle widać zabudowania. Ziemie polskie w latach 1914-1920 były miejscem działań dotkliwych konfliktów zbrojnych. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

– Były całe wiejskie połacie kraju, które straszliwie ucierpiały z powodu wojny, ale też wysiedleń. Masowych przesiedleń dokonywali na przykład Niemcy przed rozpoczęciem ofensywy gorlickiej w 1915 roku – mówił prof. Maciej Górny w audycji Polskiego Radia z 2014 roku. – Co jest ważne i co było w czasie I wojny światowej nowością, nie było tak, że chłopom więcej groziło od wroga niż od własnych żołnierzy. To pierwszy konflikt, w którym ludność cywilna ma prawo tak samo bać się swoich jak wroga.

Pola uprawne zostały przeorane okopami, wojskowe konfiskaty spowodowały znaczny spadek pogłowia koni i bydła. Znacząco zmalała produkcja rolna, co doprowadziło do problemu z głodem, szczególnie dotkliwego w miastach. Kartki na żywność były stałym elementem życia miejskiego w trakcie I wojny światowej.

Niepodległa Polska nie mogła jednak od razu zabrać się do odbudowy ze zniszczeń. Niedługo po zakończeniu I wojny światowej ziemie polskie stały się areną kolejnych konfliktów.

2. Walka o granice

Jesienią 1918 roku odrodzona Polska stanęła w obliczu konieczności wywalczenia własnych granic. Już na początku listopada 1918 roku wybuchły ciężkie walki z Ukraińcami w Galicji wschodniej. Problemy Polski na wschodzie wykorzystali Czesi, którzy w tym czasie zajęli Śląsk Cieszyński.

Niepokojąco wyglądała także sytuacja na zachodnich granicach. Niemcy nie zamierzali oddać Wielkopolski, Pomorza i Górnego Śląska. O przynależności tych terenów zadecydowały ostatecznie porozumienia międzynarodowe, ale nie ulega wątpliwości, że nie byłyby korzystne bez zbrojnych powstań polskiej ludności.

Powstania Śląskie. Serwis specjalny

3. Obrona przed bolszewizmem

Największym zagrożeniem dla bytu II Rzeczpospolitej nie były jednak inne środkowoeuropejskie państwa, ale idea, która wykraczała poza narodowe koncepcje – komunizm, który opanował Rosję. Droga ku ekspansji światowej rewolucji miała wieść przez Polskę.

Do pierwszych walk z bolszewikami doszło już w końcu 1918 roku. Większe bądź mniejsze starcia, prowadzone bez oficjalnego wypowiedzenia wojny, trwały do wiosny 1920 roku. Wtedy to bolszewicy rozpoczęli potężną ofensywę, której celem było podbicie Polski. Ich plany zostały pokrzyżowane zwycięskim dla polskiej strony rozstrzygnięciem bitwy warszawskiej w sierpniu 1920 roku, która uratowała świeżo odzyskaną niepodległość.

Zobacz serwis narracyjny poświęcony bitwie warszawskiej - kliknij w obrazek poniżej:

4. Powojenny kryzys finansowy

Napoleon Bonaparte mawiał, że do prowadzenia wojen potrzebne są pieniądze, pieniądze i jeszcze raz pieniądze. W niepodległej Polsce nie było ich pod dostatkiem, a odrodzone państwo musiało prowadzić rozliczne konflikty zbrojne w obronie swoich granic. Finansowano je dodrukiem pieniądza i kredytami zaciąganymi za granicą, co doprowadziło do znacznego zwiększenia inflacji, która na początku lat 20. przerodziła się w hiperinflację.

Trudną sytuację obrazuje popularny w pierwszych latach II RP żart. Według niego urzędnik dostawał w wypłacie tak dużo pieniędzy, że aby wrócić z nimi do domu musiał wynająć furmankę. Problem polegał na tym, że wypłata nie wystarczała na jej opłacenie. Hiperinflacja została pokonana dopiero dzięki odważnym reformom walutowym przeprowadzonym przez premiera Władysława Grabskiego w 1924 roku.

Reforma monetarna Władysława Grabskiego

5. Spuścizna zaborów

Odrodzona Polska musiał zmierzyć się z problemem scalenia trzech odrębnych dzielnic zaborczych w jedną całość. W 1918 roku w Polsce posługiwano się trzema walutami, różnymi kodeksami prawnymi oraz systemami miar i wag, a nawet z innymi rodzajami szyn kolejowych!

Rzucał się w oczy również brak wyspecjalizowanych polskich kadr urzędniczych, które naturalnie nie były kształcone przez państwa zaborcze. Wyjątkiem był zabór austriacki, który w drugiej połowie XIX wieku uzyskał szeroką autonomię. Dlatego też wielu pracowników administracji w niepodległej Polsce było "importowanych" z Galicji do innych części kraju.

6. Peryferyjność gospodarcza

Polska rozpoczęła niepodległy byt z problemem zacofania gospodarczego. Większość ziem polskich była peryferyjna dla państw zaborczych. Galicja była jedną z najbiedniejszych prowincji monarchii habsburskiej. Wielkopolska co prawda była najbardziej rozwiniętą cywilizacyjnie częścią II RP, ale brakowało w niej przemysłu ciężkiego, bowiem była głównie rolniczym zagłębiem dla Niemiec.

Najbardziej uprzemysłowionymi częściami kraju były wielkie miasta dawnej Kongresówki – Warszawa i Łódź – oraz Zagłębie Dąbrowskie i Górny Śląsk. W Polsce brakowało jednak najbardziej nowoczesnych i perspektywicznych gałęzi przemysłu – chemicznego, elektrotechnicznego, a motoryzacyjny był w ogóle nieobecny.

Peryferyjność gospodarki II RP polegała także na zerwaniu dotychczasowych więzów gospodarczych z państwami zaborczymi. Polski przemysł ucierpiał zwłaszcza na przerwaniu eksportu do Rosji, a następnie wojnie celnej z Niemcami.

Centralny Okręg Przemysłowy – wielka idea II RP

7. Bieda

Zacofanie gospodarcze było naturalną przyczyną ubóstwa znacznej części polskiego społeczeństwa. Do dodatkowego zubożenia przyczynił się kilkuletni okres wojen, rozpoczęty w 1914 roku, oraz powojenny kryzys finansowy.

W pierwszych latach niepodległości od prawdziwej tragedii Polaków uratowała międzynarodowa pomoc humanitarna, koordynowana przez Amerykańską Administrację Pomocy. Organizowane przez nią kuchnie polowe były stałym elementem polskich wsi i miast.

8. Analfabetyzm

Niepodległa Polska musiała się także zmierzyć z problemem niskiego poziomu edukacji swoich obywateli. Według spisu powszechnego z 1921 roku aż 34,6 proc. ludności Polski nie potrafiło czytać i pisać. Szczególnie niepokoił wysoki wskaźnik analfabetyzmu wśród najmłodszych Polaków.

Już 7 lutego 1919 roku dekret Naczelnika Państwa wprowadził obowiązek szkolny dla dzieci w wieku 7-14 lat. Dobrze rozwinięta sieć szkół powszechnych pozwoliła niemal zlikwidować w trakcie dwudziestolecia międzywojennego analfabetyzm wśród Polaków objętych obowiązkiem szkolnym.

9. Mniejszości narodowe

W granicach II Rzeczpospolitej znaleźli się nie tylko etniczni Polacy, ale w dużej liczbie także Ukraińcy, Żydzi, Niemcy czy Białorusini. Do mniejszości narodowych zaliczało się aż 35 procent ludności państwa. Było to dostrzegalne we wschodniej części kraju, gdzie w przeciwieństwie do zachodu i centrum II RP zdarzało się, że Polacy tworzyli wręcz mniejszość.

Liczne mniejszości narodowe były problemem dla polskiego państwa z powodu ich tendencji separatystycznych. Często były podatne na propagandę komunistyczną lub dążyły do stworzenia własnych państw, jak w przypadku Ukraińców, albo dołączenia do już istniejącego państwa narodowego, jak w przypadku Niemców.

10. Młoda demokracja

Polacy po latach zaborów byli pozbawieni doświadczenia samodzielnego rządzenia własnym państwem. Jesienią 1918 roku na ziemiach polskich powstało kilka ośrodków władzy, które szczęśliwie uznały zwierzchność Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego i przystąpiły do budowania Polski w duchu demokratycznym, określonym regułami tzw. Małej Konstytucji z 1919 roku.

Zamach na Gabriela Narutowicza – grzech pierworodny II Rzeczpospolitej

Nie uchroniło to jednak Polski od problemów typowych dla młodej demokracji. W trakcie pierwszych lat niepodległości głównymi mankamentami polskiej polityki była niestabilność rządów i brutalny sposób prowadzenia sporów politycznych, nierzadko przenoszonych na ulice.

Ich zwieńczeniem i punktem zwrotnym dla polskiej demokracji było zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza, dokonane przez Eligiusza Niewiadomskiego 16 grudnia 1922 roku. Morderca pierwotnie planował zastrzelić Józefa Piłsudskiego, a wieść o zamachu głęboko wstrząsnęła Marszałkiem i stała się praprzyczyną do podjęcia przez niego decyzji o przeprowadzeniu wojskowego przewrotu w 1926 roku.

sa

Profesjonalne powstanie

Po ogłoszeniu niekorzystnych dla strony polskiej wyników plebiscytu przeprowadzonego na Górnym Śląsku w marcu 1921 roku, doszło do wybuchu III Powstania Śląskiego. Na czele zrywu Ślązaków, którzy pragnęli, aby ich domy znalazły się w granicach Polski, stanął Wojciech Korfanty. Walki rozpoczęły się 3 maja 1921 roku od operacji, podczas której powstańcy wysadzili mosty na Odrze.

- III Powstanie Śląskie było profesjonalnie przygotowane. Akcja "Mosty" całkowicie zaskoczyła Niemców i uniemożliwiła im przerzut zaopatrzenia oraz wojsk z Wrocławia i okolic na tereny Górnego Śląska – mówił na antenie Polskiego Radia dyrektor Instytutu Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego, historyk prof. Zygmunt Woźniczka.

Dzięki temu w pierwszych dniach powstańcy odnieśli pasmo sukcesów – w ich ręce wpadło kilka większych miast, a w bitwach pod Kędzierzynem i Gogolinem byli górą nad oddziałami niemieckimi. Na terenach zajętych przez Ślązaków momentalnie zaczęła instalować się polska administracja i oświata.

- W okolicach 20 maja rozpoczęła się druga faza powstania. Niemcy otrząsnęli się po tych polskich sukcesach, skoncentrowali siły, naprawili mosty i przerzucili przez nie oddziały z Bawarii. To właśnie tam było wielu zdemobilizowanych bezrobotnych niemieckich żołnierzy , którzy jako najemnicy za pieniądze górnośląskich fabrykantów walczyli przeciw powstańcom – kontynuował historyk w audycji "Eureka" Krzysztofa Michalskiego. 

W tym czasie również Korfanty wzmacniał swoje oddziały. W drugiej połowie miał do swojej dyspozycji już 25 tys. uzbrojonych żołnierzy, którzy posiadali prowizoryczne wozy pancerne i artylerię, a wspierało ich 7 tys. ochotników z Polski. W ostatniej dekadzie maja siły te wzięły udział w walkach o Górę św. Anny i w bitwie nad Olzą, a silny opór stawiany przez powstańców powstrzymał niemiecką ofensywę. 7 czerwca 1921 roku walki zostały wstrzymane na wniosek Międzysojuszniczej Komisji.

Ślązacy, co Niemca nie chcieli

Zryw z 1921 roku był trzecim i ostatnim powstaniem ludności śląskiej przeciw Niemcom w dobie odzyskiwania niepodległości przez Polskę. I Powstanie Śląskie wybuchło w sierpniu 1919 roku z powodu prześladowań, których doznawali Polacy na tych ziemiach. Niemcy stłumili je błyskawicznie, a o dalszych losach Górnego Śląska miała zadecydować Międzysojusznicza Komisja złożona z przedstawicieli kilku państw europejskich. Organ ten był odpowiedzialny za przeprowadzenie plebiscytu, w którym mieszkańcy podjęliby decyzję o przynależności państwowej swoich powiatów. Komisję militarnie wspierały oddziały francuskie, włoskie i brytyjskie, których zadaniem było dbanie porządek i bezpieczeństwo.

Mimo to niemieckie prześladowania ludności polskiej nie ustały, co doprowadziło do kolejnego wystąpienia. Równo rok po pierwszym zrywie, w sierpniu 1920 roku, wybuchło II Powstanie Śląskie, które zakończyło się sukcesem powstańców. Ślązacy odnieśli liczne zwycięstwa, a w miejsce niemieckiej policji, która działała na tym spornym terenie, Komisja powołała policję polsko-niemiecką.

Plebiscyt został przeprowadzony w marcu 1921 roku, ale jego wyniki były niekorzystne dla strony polskiej. Ślązacy, którzy nie mogli się z tym pogodzić, po raz trzeci zbrojnie zawalczyli o swoje prawa. Z wielu powodów woleli znaleźć się w Polsce, a nie w Niemczech, które przegrały I wojnę światową.

- Ślązacy znali niemieckie rządy. Często byli traktowani jako obywatele drugiej kategorii, nie mogli rozwijać swojej kultury. Obawiano się też trudnych warunków ekonomicznych, bo Niemcy musiały spłacać reparacje wojenne. Po trzecie, Polska, która powstała po drugiej stronie granicy, była państwem zwycięskim i budziła wielkie nadzieje w Ślązakach – wyjaśnił prof. Woźniczka.

Znaczenie III Powstania Śląskiego

Powstania Śląskie. Serwis specjalny

W październiku 1921 roku Międzysojusznicza Komisja podjęła decyzję, dotyczącą podziału Górnego Śląska. Choć Niemcy otrzymali większość spornego terytorium, to w rzeczywistości ustalenia były bardzo korzystne dla strony polskiej. Niewątpliwy wpływ na postanowienia Komisji miało zwycięskie III Powstanie Śląskie z maja 1921 roku.

- Z obszaru objętego plebiscytem Polska otrzymała tylko 29 proc. terytorium. W wyniku tego podziału po stronie niemieckiej zostało 530 tys. Ślązaków, którzy mówili gwarą lub językiem polskim. Po stronie polskiej zaś 260 tys. ludzi, którzy opowiedzieli się za przynależnością do Niemiec - mówił prof. Marian Marek Drozdowski z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk i syn powstańca śląskiego.

- Polsce przypadły 53 kopalnie węgla (Niemcom 14), wszystkie kopalnie rudy żelaza, 10 kopalń rud cynku i ołowiu, 5 hut żelaza, wszystkie huty cynku, ołowiu i srebra. To stanowiło ponad 40 proc. potencjału gospodarczego II Rzeczypospolitej - podsumował historyk.

Bez śląskich kopalń i hut Polska byłaby krajem uzależnionym od potężnych państw europejskich. Stałoby się tak, gdyby nie krew przelana przez Ślązaków, dlatego tak ogromne znaczenie ma III Powstanie Śląskie.

th