Powołanie narodowej sceny teatralnej było jednym z elementów programu kulturalnego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Celem był rozwój polskiej kultury poprzez stworzenie zespołu teatralnego występującego po polsku, w rodzimym repertuarze. Na siedzibę Teatru Narodowego obrano nieistniejący już budynek Operalni. To właśnie w gmachu, który znajdował się w Ogrodzie Saskim, 19 listopada 1765 roku odbyła się premiera "Natrętów" Józefa Bielawskiego - komedii będącej przeróbką dzieł Moliera.
W 1779 roku Teatr Narodowy przeniósł się do budynku na placu Krasińskich. Siedziba teatru nie była imponujących rozmiarów. Brakowało nawet pomieszczeń na garderoby dla aktorów. To tutaj rozpoczął swoją działalność Wojciech Bogusławski nazywany ojcem polskiego teatru.
Wielki projekt
W 1825 roku zapadła decyzja o budowie nowego gmachu. Budynek postanowiono wznieść na miejscu Marywilu - kompleksu handlowo-usługowego, ówczesnego odpowiednika domu handlowego, który swoją nazwę zawdzięczał królowej Marysieńce Sobieskiej. Kompleks był olbrzymi, zajmował powierzchnię porównywalną z tą zajmowaną przez Bazylikę św. Piotra w Rzymie.
Wpływ architektury oryginalnej zabudowy jest dostrzegalny do dzisiaj. Antonio Corazzi, architekt i projektant nowego gmachu, pozostawił jedną z marywilskich kamienic jako skrzydło budynku i dobudował analogiczne drugie skrzydło. Corazziego z Florencji ściągnął Stanisław Staszic.
– Miał zaledwie 27 lat, kiedy przyjechał do Królestwa Polskiego. Zaprojektował w Warszawie szereg budynków administracyjnych i prywatnych. Zaprojektował całą dzielnicę – od placu Teatralnego do placu Bankowego – wyjaśniał architekt prof. Jan Biegański w audycji Elżbiety Łukomskiej z cyklu "Zabytki Warszawy".
Budowę zahamował wybuch powstania listopadowego. Wszystkie środki przeznaczano na potrzeby wojny z Rosją. Uroczyste otwarcie nowego budynku odbyło się dopiero po upadku zrywu, 24 lutego 1833 roku.
- Mało brakowało, a władze carskie zaadaptowałyby stojący już w surowym stanie budynek na potrzeby cerkwi. Na szczęście architekt, którego wyznaczono do sporządzenia kosztorysu adaptacji, stwierdził, że to zbyt kosztowna operacja – podkreślał prof. Jan Biegański.
24:17 Teatr Wielki prof Jan Biegański teatr wielki___d 42033_tr_0-0_9930418f1ada044[00].mp3 Rozmowa Elżbiety Łukomskiej z prof. Janem Biegańskim na temat gmachu Teatru Wielkiego. (PR, 21.07.1980)
Władze carskie nie zgodziły się, by nosił on nazwę Teatru Narodowego, dlatego nazwę zmieniono na Teatr Wielki. Działalność nowej sceny zainaugurowano "Cyrulikiem sewilskim", operą Gioacchina Rossiniego. To wówczas umocnił się podział na trzy zespoły: dramatyczny, baletowy i operowy. Zespół Teatru Narodowego wrócił do gmachu Teatru Wielkiego dopiero w 1928 roku.
Gmach Teatru Wielkiego w 1928 roku/NAC
Aż do czasów II wojny światowej gmach był kilkakrotnie przebudowywany. Ostatnią próbę unowocześnienia budynku zainicjowano w 1938 roku. Pracami miał kierować prof. Lech Niemojewski, wybitny architekt Politechniki Warszawskiej. Wojna pokrzyżowała te plany, a Niemojewski, zamiast unowocześniać gmach, zajął się późną jesienią 1939 roku zabezpieczaniem tego, co pozostało ze spalonego przez niemieckie bombowce budynku.
Powojenna odbudowa
Z chwilą zakończenia wojny budynek Teatru Wielkiego był olbrzymim gruzowiskiem. Zachowała się jedynie część fasady od strony pl. Teatralnego.
W styczniu 1950 roku decyzją ministra kultury i sztuki powołano przedsiębiorstwo państwowe Teatr Wielki Opery i Baletu w budowie. Na dyrektora instytucji powołano Arnolda Szyfmana. Właściwa odbudowa gmachu Teatru Wielkiego według projektu Bohdana Pniewskiego rozpoczęła się pięć lat później i trwała do 1965 roku. Była ona możliwa dzięki fotografiom projektów Corazziego, które jeszcze przed wojną wykonał prof. Jan Biegański. Oryginały projektów, które przechowywano w Archiwum Teatru, spłonęły w czasie Powstania Warszawskiego.
W tym czasie zespół działał na innych scenach. Działalność odbudowanego Teatru Wielkiego rozpoczęto 19 listopada 1965 roku. Pierwszym dziełem wystawionym na jego deskach była "Halka" Stanisława Moniuszki. Wielki twórca został uhonorowany wówczas także w inny sposób – przed gmachem odsłonięto jego pomnik. W Archiwum Polskiego Radia zachowało się nagranie transmisji tego wydarzenia.
09:30 Teatr Wielki inauguracja po odbudowie 1965.mp3 Transmisja z inauguracji Teatru Wielkiego po dobudowie (PR, 19.11.1965)
Powojenna odbudowa gmachu Teatru Wielkiego/NAC
Już dwa lata później, 25 listopada 1967 roku, na scenie Teatru Narodowego odbyła się premiera "Dziadów" w reżyserii Kazimierza Dejmka, ówczesnego dyrektora teatru. Zdjęcie z afisza przez władze PRL przedstawienia pamiętną rolą Gustawa Holoubka stało się impulsem dla studenckich zrywów Marca 1968.
W 1985 roku pożar strawił scenę Teatru Narodowego. Na szczęście gmach Teatru Wielkiego przetrwał. Załamanie gospodarcze kraju spowodowało, że przez pięć lat sprawa remontu sceny Teatru Narodowego pozostawała w sferze zapewnień rządowej propagandy. Dopiero w 1990 roku podjęto faktyczne kroki zmierzające do odbudowy zniszczonej części teatru. Odbudowa nabrała rozpędu dopiero w 1993 roku, kiedy ministrem kultury został Kazimierz Dejmek.
Działalność Teatru Narodowego na odbudowanej scenie zainaugurowało wystawienie Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego. Był 19 listopada 1996 roku.
bm
