30 stycznia 1968 studenci przeprowadzili pod pomnikiem Adama Mickiewicza w Warszawie demonstrację przeciwko zdjęciu przez cenzurę spektaklu "Dziady" w reżyserii Kazimierza Dejmka.

Spektakl, wystawiany w Teatrze Narodowym od 25 listopada 1967, miał uświetnić obchody 50. rocznicy rewolucji październikowej. Władze Polski Ludowej uznały, że spektakl ma charakter "antyradziecki" i "antyrosyjski".

Mimo że nie było to zamierzeniem reżysera, religijna aura przedstawienia wystawionego w okresie ostrej walki z Kościołem i wątek moskiewskiej przemocy wobec Polski, wzbudzały żywe reakcje publiczności podczas każdego przedstawienia.

Posłuchaj, jak Gomułka tłumaczył decyzję zdjęcia "Dziadów" z desek Teatru Narodowego.

Ostatnie przedstawienie odbyło się 30 stycznia 1968. Bezpośrednio po zakończeniu spektaklu grupa młodzieży ruszyła pod pomnik Adama Mickiewicza na Krakowskim Przedmieściu z hasłem przywrócenia spektaklu. Jednocześnie skierowano kilkutysięczną petycję do Sejmu w tej sprawie.

Reżyser "Dziadów" Kazimierz Dejmek został usunięty z PZPR, a następnie zwolniony ze stanowiska dyrektora Teatru Narodowego. W latach 1969-1973 reżyserował za granicą, między innymi w Oslo, Düsseldorfie, Wiedniu i Mediolanie. Do kraju powrócił w 1972 roku.

"Dziady", wiec 8 i 11 marca 1968, brutalna pacyfikacja

29 lutego 1968 przeciwko zdjęciu spektaklu zaprotestowali pisarze skupienie w warszawskim oddziale Związku Literatów Polskich. Władze odpowiedziały potępieniem działań pisarzy przez Komitet Warszawski PZPR oraz relegowaniem Adama Michnika i Henryka Szlajfera z Uniwersytetu Warszawskiego. Te posunięcia władz stanowiły genezę zwołania wiecu studentów 8 marca 1968 na Uniwersytecie Warszawskim.

Pokojowy wiec został brutalnie spacyfikowany przez oddziały Milicji Obywatelskiej, ORMO i tzw. aktyw robotniczy, co dało początek studenckim protestom w całym kraju. Studenckie demonstracje i strajki ogarnęły wszystkie ośrodki akademickie. W kolejnych dniach dochodziło do starć z milicją. 11 marca potężna demonstracja studencka przemaszerowała aż pod "biały dom" – gmach KC PZPR. Władze rozbiły wiec studentów, a walki z użyciem armatek wodnych i gazu łzawiącego trwały w centrum Warszawy aż do późnego wieczora.

Zobacz serwis specjalny dotyczący tych wydarzeń i ich konsekwencji w 1968 roku.

W imię przyjaźni, w imię sztuki

"Dziady" miały być ważnym elementem obchodów rocznicy rewolucji październikowej. W zamierzeniu władz spektakl w Teatrze Narodowym w Warszawie miał podkreślać przyjaźń Polski z narodami radzieckimi. Reżyser przesunął jednak premierę na wigilię rocznicy śmierci Adama Mickiewicza. Miał własną wizję inscenizacji i w tej wizji nie mieściły się zamówienia propagandystów.

– Podczas prób dało się wyczuć atmosferę uczestniczenia w czymś, co narasta i co może mieć jakieś konsekwencje – wspominał w 2017 roku Damian Damięcki, odtwórca roli Jakuba. – Pewnego dnia powiedzieliśmy Dejmkowi: panie dyrektorze, coś się dzieje we Francji i w Warszawie, czy my powinniśmy tak ostro traktować tekst "Dziadów"? Podejrzewam, że on doskonale wiedział, co się dzieje i w jakim momencie wsadza kij w mrowisko – mówił aktor.

Tomasz Mościcki: Dejmkowskie "Dziady" wymknęły się ocenom

W spektaklu wziął udział cały zespół Teatru Narodowego. W roli Gustawa-Konrada wystąpił Gustaw Holoubek. Zagrali także m.in. Kazimierz Wichniarz (Widmo), Bogdan Baer (Diabeł I), Lech Ordon (Literat), Jan Kobuszewski (Pelikan) i Igor Śmiałowski (Justyn Pol). Na scenie pojawiły się też 40-osobowy Chór Towarzystwa Śpiewaczego "Harfa" i chór dziecięcy. Scenografię zaprojektował Andrzej Stopka, artysta od lat współpracujący z Dejmkiem. 

W sobotni wieczór 25 listopada 1967 roku widzowie zajęli miejsca. Kurtyna poszła w górę, zaczęło się przedstawienie.

Posłuchaj

Po premierze

– W Teatrze Narodowym odbyła się wczoraj premiera "Dziadów" Adama Mickiewicza. Reżyserem spektaklu jest Kazimierz Dejmek – relacjonował 26 listopada spiker Polskiego Radia. Słuchacze mogli wysłuchać reportażu z prób do sztuki i wywiadu z Kazimierzem Dejmkiem, od 1962 roku dyrektorem naczelnym i artystycznym warszawskiej sceny.

Reżyser powiedział, że zależało mu "przede wszystkim na realizacji części trzeciej utworu" i wyjaśnił, w jaki sposób opracował tak obszerny materiał na potrzeby inscenizacji. – Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, że przekład "Dziadów" na język francuski Mickiewicz uformował z części drugiej i trzeciej. Wybór samego autora jest ważną wskazówką. Tak, mniej więcej, wygląda i nasza decyzja – mówił. Decyzja ta okazała się jednak nie do przyjęcia przez aparat państwowy.

Marzec 1968. Serwis specjalny

"Nóż w plecy"

Kierownictwo partii nie kryło zdenerwowania. Nie tego oczekiwano po twórcy opłacanym z rządowych pieniędzy. Już po pierwszych czterech przedstawieniach ograniczono liczbę spektakli do jednego w tygodniu. Młodzieży szkolnej wolno było sprzedać najwyżej 100 biletów w normalnej cenie, a reżyser miał składać raporty o reakcjach publiczności, choć władze i tak wiedziały o wszystkim dzięki agentom na widowni.

"Dziady" cieszyły się popularnością, co jeszcze bardziej zirytowało komunistów. 21 grudnia Kazimierza Dejmka wezwano do Komitetu Centralnego PZPR. Kierownik Wydziału Kultury KC Wincenty Kraśko grzmiał, że inscenizacja Dejmka jest "antyrosyjska, antyradziecka i religiancka", a Władysław Gomułka nazwał przedstawienie "nożem w plecy przyjaźni polsko-radzieckiej".

Kilka miesięcy później Gomułka, występując przed aktywem partyjnym w Warszawie, szczegółowo wyłożył powody niezadowolenia władz. Jego zdaniem "przedstawienia te stały się (...) odskocznią do politycznych demonstracji o wy­mowie antyradzieckiej", następnie zaś, w duchu literaturoznawczej interpretacji, grzmiał z trybuny:

– Nie można (...) pozwolić na to, aby w imię jakiejś abstrakcyjnej wolności i inscenizacyjnej dowolności przekształcać antycarskie ostrze Dziadów w oręż antyradziecki. Próba wykorzystania poezji Mickiewicza, zrodzonej z walki patriotycznej młodzieży przeciw carskiemu uciskowi, dla szkalowania Polski Ludowej jest politycznym szalbierstwem, wypacza bowiem najgłębszy, demokratyczny i postępowy sens twórczości Mickiewicza. Mickiewicz nie był i nie będzie sztan­darem reakcji – mówił, dodając:

– Nie zgodzimy się nigdy z tym, aby z Mickiewicza robiono sztandar antyradzieckich demonstracji!

Preludium marca

16 stycznia 1968 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki powiadomiło dyrektora Teatru Narodowego, że od 1 lutego "Dziady" mają być zdjęte z afisza. Po raz ostatni spektakl widzowie mogli zobaczyć 30 stycznia. Przyszły tłumy. W trakcie przedstawienia wołano "Niepodległość bez cenzury!", "Chcemy »Dziadów«!" i "Dejmek!, Dejmek!". A gdy opadła kurtyna, część publiczności uformowała pochód, który z okrzykiem "Wolna sztuka! Wolny teatr!" wyruszył pod pomnik Adama Mickiewicza na Krakowskim Przedmieściu. Tak zaczęła się polska rewolta 1968 roku. Fala protestów studenckich i wydarzenia Marca 68 na zawsze zmieniły polityczny i społeczny krajobraz naszego kraju.

***

Kazimierz Dejmek został w 1968 roku usunięty z PZPR, a następnie zwolniony ze stanowiska dyrektora Teatru Narodowego. W latach 1969-1973 reżyserował za granicą, między innymi w Oslo, Dusseldorfie, Wiedniu i Mediolanie. Do kraju powrócił w 1972 roku.

mc

Publiczność jak malowana

Stanisław August Poniatowski – mógł być wielkim królem

Teatr, nazwany po latach Stanisławowskim od imienia założyciela Łazienek Królewskich, znajduje się we wschodnim skrzydle budynku Starej Pomarańczarni, zbudowanej w latach 1786–1788 według projektu Dominika Merliniego, w której przechowywano drzewa pomarańczowe, latem zdobiące aleje królewskiego parku.

6 września 1788 roku roku działalność teatru zainaugurowano wystawieniem francuskiej sztuki w wykonaniu amatorów z otoczenia Poniatowskiego. W otwarciu sceny brała udział garstka osób. Teatr przeznaczony był bowiem dla samego króla i jego dworu. Jednak już osiem dni później zaproszono liczniejszą publiczność na spektakl z okazji odsłonięcia pomnika Jana Sobieskiego w rocznicę odsieczy wiedeńskiej.

Teatr wzbudził zachwyt, zarówno swoją architekturą, jak i akustyką, a także wyjątkowymi dekoracjami, wśród których szczególną uwagę zwracano na malowidła Jana Bogumiła Plerscha. Przedstawiają one iluzję rzędu lóż, w których siedzą rozbawieni dworzanie, prowadząc typowe dla teatru życie towarzyskie.

Wojciech Bogusławski. Całe życie dla opery

Coraz bardziej publicznie

Mimo prywatnego charakteru tego miejsca Stanisław August Poniatowski nie był jednak samolubny i w 1791 roku, podczas przebudowy placu Krasińskich i związanego z tym zamknięcia Teatru Narodowego, oddał swą scenę na publiczne przedstawienie zespołu Wojciecha Bogusławskiego.

Teatr kilkukrotnie odnawiano i remontowano, m.in. w latach 1839-1840. Ostatnie prace konserwatorskie przeprowadzono w 1950 roku, a w 1962 roku Teatr Stanisławowski otwarto dla zwiedzających. W 2017 teatr stał się główną sceną powołanej przez ministra kultury Polskiej Opery Królewskiej.

Imperium medialne króla Stasia

Teatr Narodowy – pierwsza publiczna polska scena

Stanisław August Poniatowski był wielkim entuzjastą kultury teatralnej i orędownikiem jej upowszechniania, świadomym jej społecznego znaczenia w obliczu katastrofy państwa polskiego, której był świadkiem. Zaledwie wstąpił na tron, powołał do istnienia Teatr Narodowy (choć ta nazwa przyjęła się dopiero kilkanaście lat później). Zorganizowana przez niego premiera "Natrętów" Józefa Bielawskiego, która odbyła się w warszawskiej Operalni 19 listopada 1765 roku, uznawana jest za symboliczny początek teatru publicznego w Polsce.

– Zanim doszło do tej pamiętnej premiery, Poniatowski zaczął wydawać "Monitor", pierwsze czasopismo, które w znacznym stopniu miało kreować opinię publiczną – mówił w 2014 roku kulturoznawca dr Piotr Morawski. – Teatr miał być kolejną częścią tego, co można nazwać imperium medialnym Poniatowskiego i całego stronnictwa królewskiego. On także istniał w celu stworzenia czegoś w rodzaju opinii publicznej – dodał.

"Monitor". Najważniejsze czasopismo polskiego oświecenia

"Monitor" w istotny sposób wspierał narodową scenę, jeszcze przed rozpoczęciem jej działalności tłumacząc, czym właściwie jest teatr, jak należy się w nim zachować. – Zaczął przygotowywać szeroką publiczność do odbioru tego nowego medium – powiedział dr Piotr Morawski.

Gość audycji zwrócił ponadto uwagę, że formalnie rzecz biorąc, Teatr Narodowy także był prywatny, jako instytucja finansowana z kasy królewskiej. W przeciwieństwie jednak do Teatru Stanisławowskiego w Łazienkach, od początku było jasne, że jest to miejsce dla każdego. Z czasem ta drobna różnica całkiem się zatarła, i dziś obydwa pozostawione nam przez króla Stasia teatry są publiczne.

mc

8 września 1831 roku do Warszawy wkroczyły wojska rosyjskie. Zakończone w ten sposób trzydniowe oblężenie stolicy oznaczało klęskę sprawy powstańczej. Zryw trwał jeszcze do października, ale przypominał odtąd już przedśmiertne konwulsje.

Zdobyć Warszawę od zachodu

Od maja 1831 roku Powstanie Listopadowe przybrało kształt pasma porażek.

- Po bitwie pod Ostrołęką szala zwycięstwa coraz bardziej zaczęła przechylać się na rzecz Rosji. Nie powiodły się pochody polskich korpusów na Wołyń i Litwę. Siły, które tam wysłano, zostały zmuszone do przekroczenia granic austriackiej i pruskiej, gdzie je rozbrojono. W ten sposób główna armia została uszczuplona – streszczał prof. Andrzej Szwarc w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Historia Polski". 

Otwarte pole do działania Rosji pozostawiała też Francja, która pod koniec lipca zadeklarowała, że nie wesprze w żaden sposób Polaków. Na domiar złego, następca zmarłego Iwana Dybicza na stanowisku głównodowodzącego armią inwazyjną, feldmarszałek Iwan Paskiewicz otrzymał posiłki z głębi Rosji, co pozwoliło mu na nowo podjąć ofensywę.

Carski feldmarszałek, w odróżnieniu od poprzednika, zdecydował się zdobyć miasto od zachodu. W tym celu przekroczył – z haniebną pomocą pruskich inżynierów – Wisłę na wysokości Torunia. Podobny manewr będzie blisko sto lat później próbował powtórzyć Michaił Tuchaczewski prowadząc na stolicę Polski Armię Czerwoną.

Bitwa Warszawska. Tuchaczewski na szlaku Dybicza i Paskiewicza

Trzy plany obrony

W czasie, kiedy Paskiewicz zbliżał się do stolicy, w samym mieście wrzało. Powstańcza lewica spod znaku Towarzystwa Patriotycznego, wykorzystując rewolucyjne nastroje wynikające ze zbliżającego się zagrożenia i niezadowolenia z dotychczasowych niepowodzeń na froncie, postanowiła przeprowadzić zamach stanu. Z zamiarem przeprowadzenia wojskowego puczu zanosił się gen. Henryk Dembiński, pod którego komendą pozostawało największe zgrupowanie powstańczych wojsk.

Rząd powołał na naczelnego wodza gen. Ignacego Prądzyńskiego, ale ten musiał zrezygnować, bo nie znalazł posłuchu ani u Dembińskiego, ani u gubernatora stolicy Krukowieckiego. Sytuację opanował gen. Jan Krukowiecki, który odtąd sprawował niemal dyktatorską władzę. Wszystko to wydarzyło się w zaledwie dwa dni. 

Polacy przygotowali trzy plany obrony. Pierwszy zakładał wydanie walnej bitwy Rosjanom całością sił powstańczych na przedpolach stolicy. Drugi – podzielenie sił powstańczych na dwa korpusy: pierwszy, składający się z ok. 2/3 wojsk miał zostać w Warszawie i bronić miasta, drugi przeznaczono do wyprawy na wschód celem rozgromienia słabych sił gen. Grigorija Rosena osłaniających linie zaopatrzeniowe sił Paskiewicza. Te dwa plany opracował gen. Ignacy Prądzyński. Według trzeciego, autorstwa gen. Dembińskiego, należało poddać miasto Rosjanom, ewakuować parlament i rząd oraz wojsko na Litwę i tam planować dalsze działania.

Ignacy Prądzyński – niewykorzystany talent wojskowy

W grę wchodziły oczywiście tylko dwa pierwsze plany. Wybrano drugi, bardziej ryzykowny, ale dający większe potencjalne korzyści. Warszawa, by się bronić, potrzebowała dostaw pożywienia, które nadejść mogły tylko z prawej strony Wisły po pokonaniu Rozena. Co więcej, przerwanie rosyjskich szlaków komunikacyjnych stawiałoby siły Paskiewicza w trudnym położeniu.

Włoski zdrajca

Plan miał wszelkie szanse powodzenia. Korpus wysłany na wschód miał przewagę w liczbie i uzbrojeniu nad siłami Rosena, który dał się poznać w ciągu powstania jako słaby dowódca. Jego gwoździem do trumny były sprawy personalne. Szansę na uratowanie stolicy pogrążyło postawienie na czele korpusu włoskiego generała Girolamo Ramorino.

Włoch nie potrafił zorganizować dostaw dla broniącej się stolicy. Co gorsza nie rozbił też sił Rosena, zamiast tego uganiał się za nim po wschodnich krańcach Kongresówki, coraz bardziej oddalając się od Warszawy – nie mógł zatem w razie niekorzystnych wieści powrócić jej na ratunek. A może nie chciał?

Gen. Prądzyński zarzuca Ramorinowi w swoich pamiętnikach zdradę, powołując się na informacje  uzyskane od rosyjskich oficerów. To, że Włoch działał na dwa fronty potwierdza też korespondencja carskich generałów, w tym samego Rosena.

Heroiczna obrona

Kiedy Ramorino ganiał za Rosenem, pod Warszawą do decydującej bitwy przygotowywały się główne siły Paskiewicza. Rosjanie dysponowali dwukrotną przewagą liczebną – 80 tys. do 40 tys. żołnierzy. "Artyleryji ruskiéj ciągną się szeregi/ Prosto, długo, daleko, jako morza brzegi" pisał Adam Mickiewicz w "Reducie Ordona" i choć nie był naocznym świadkiem wydarzeń, to poetycka wizja odpowiadała rzeczywistości, bo Moskale mieli tyle armat, że mogli pozwolić sobie na ustawienie dział w dwóch rzędach, tak, by ich załogi mogły prowadzić ciągły ogień bez zmęczenia.

Konstanty Julian Ordon - obrońca reduty nr 54

A jednak podchodząc pod stolicę, Paskiewicz miał stwierdzić, że miasto może bronić się nawet dwa miesiące. Na carskim dowódcy wrażenie zrobiły okazałe obwarowania. Inżynierowie się spisali. Granicę miasta wytyczała linia redut (szańców zamkniętych) i lunet (szańców otwartych). Problem polegał na tym, że brakowało wojska, które mogło je obsadzić w dostatecznej mierze. Warszawa to niewdzięczne do obrony miasto. Jest położona na szerokiej równinie i obrońcom trudno orzec skąd nastąpi atak

Właśnie tak było w  1831 roku. Dowódcy powstania założyli, że rosyjskie natarcie nastąpi od strony gorzej obwarowanego Mokotowa. To tam zgromadzono gros polskich wojsk pod dowództwem gen. Jana Nepomucena Umińskiego i artylerii pod komendą gen. Józefa Bema. Tam też udał się zastępca wodza naczelnego Kazimierz Małachowski,  weteran jeszcze czasów powstania kościuszkowskiego.

Polacy pomylili się fatalnie. Paskiewicz na główny cel natarcia obrał północną redutę wolską bronioną przez osłabiony korpus gen. Henryka Dembińskiego. Przeciwko skromnym siłom powstańców (1300 żołnierzom i 12 działom) na Woli Rosjanie skierowali 11 batalionów piechoty wspartych 76 działami. Najpotężniejsze uderzenie miało miejsce 6 września. Bój był zażarty. To wówczas na szańcach stolicy poległ weteran walk napoleońskich, inwalida wojenny, gen. Józef Sowiński. Tego też dnia – grzebiąc wielu obrońców, a jeszcze więcej Rosjan – w powietrze wyleciała reduta nr 54, dowodzona przez Juliana Ordona, a uwieczniona w wierszu Adama Mickiewicza. Pod koniec dnia niemal cała Wola wpadła w ręce nieprzyjaciela.

Powstanie listopadowe. Śmierć gen. Józefa Sowińskiego

Agonia miasta

Upadek tej strategicznej pozycji otwierającej drogę na Stare Miasto pogrzebał wśród dowódców powstania resztki nadziei na pomyślny wynik bitwy. Już o 3 w nocy 7 września gen. Ignacy Prądzyński udał się na rozmowy dotyczące warunków kapitulacji ze stroną rosyjską. Niestety, podczas rozmów z rosyjskim parlamentariuszem, a zarazem swoim byłym przełożonym, gen. Piotrem Dannenbergiem, Prądzyński nieumyślnie wyjawił Rosjaninowi, że siły Ramorina są daleko od stolicy. To tylko wzmocniło morale Moskali.

7 września upłynął pod znakiem polsko-rosyjskich rozmów o warunkach kapitulacji. Zawieszenia broni przeplatały się z kolejnymi szturmami i ostrzałami artyleryjskimi. Gdy przedmieścia Warszawy płonęły, Sejm obradował nad tym, czy nie uzbroić mieszkańców i nie bronić miasta do ostatniego mieszkańca, na co zgody nie wydał gubernator miasta Wojciech Chrzanowski. W tym samym czasie Krukowiecki podejmował na własną rękę rozmowy z Paskiewiczem. Zarządził też ewakuację wojska.

Panika ogarnęła mieszkańców. "Jakiż to nieład panował w Warszawie i na Pradze! Wszystko uchodziło z Warszawy w czasie ciemnej nocy, gdy przedmieście bliskie Woli pożar pochłaniał! Ciągłe strzelanie… odbijające echo pomnażało trwogę, bo myślano, że w kilku punktach nieprzyjaciel w nocy atakuje! Most zapchany wozami z amunicją i uchodzącymi maruderami, kalekami wiezionymi i prowadzonymi" pisał Walenty Zwierkowski, naoczny świadek, major i poseł. "Na Pradze okropny widok: płacz, pełno ludzi nietrzeźwych, między szańcem przedmostowym a rogatkami ciągły obóz" dodawał dalej.

- Wedle dość zgodnej opinii współczesnych, Krukowiecki poddał miasto, mimo że istniały jeszcze szanse dalszej obrony. Armia powstańcza wycofała się na prawy brzeg Wisły, wraz z nią postępował rząd i Sejm - wskazywał gość audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego.

Jan Krukowiecki – przegrał Warszawę

Krukowiecki został uznany za zdrajcę i zdjęty z funkcji naczelnego wodza. Jego miejsce zajął gen. Małachowski. To on, rankiem 8 września, niedługo po tym, jak swoje pozycje na Woli jako ostatni opuścili Czwartacy, czyli żołnierze 4 Pułku Piechoty Liniowej, wysłał Paskiewiczowi informację o tym, że wojsko wycofuje się ze stolicy. Formalnie Warszawa ani Wojsko Polskie nie skapitulowało przed Moskalami. Niedługo potem do opuszczonego miasta weszli żołnierze rosyjscy.

- W Zakroczymiu i Modlinie prowadzono jeszcze rozmowy na temat dalszej walki, ale postępująca dezorganizacja i dezercje, na równi z kapitulanckimi nastrojami większości dowództwa, uczyniły ją bezprzedmiotową - dodawał prof. Andrzej Szwarc. 

Ostatnia powstańcza twierdza, Zamość, padła 21 października 1831, półtora miesiąca po utracie stolicy.

bm

Corazzi w Warszawie

Po kongresie wiedeńskim Warszawa miała urosnąć do roli stolicy Królestwa Polskiego. Chciano uczynić z niej centrum informacyjne i nowoczesną metropolię. Zaproszony przez ministra stanu Stanisława Staszica Antonio Corazzi szybko stał się głównym budowniczym miasta. Do momentu wybuchu powstania listopadowego zrealizował co najmniej kilka budynków użyteczności publicznej. Zaczął od Towarzystwa Dobroczynności na Krakowskim Przedmieściu, przez wspaniały Pałac Staszica, który ugruntował jego pozycję, uregulowanie placu Bankowego, aż po gmach Teatru Wielkiego.

Antonio Corazzi zrealizował w Polsce 50 własnych projektów, z czego większość w Warszawie. Prawie wszystkie obiekty o charakterze monumentalnym projektował przed 1831, przeważnie na zamówienie zlecenie ówczesnych władz rządowych i na użytek władz publicznych (wśród nich wyróżnia się dawny gmach Komisji Województwa Sandomierskiego w Radomiu). Projektował też w Radzyminie, Suwałkach i Siedlcach. Po wyjeździe z Polski i powrocie do Florencji Corazzi dużo projektował, ale w większości te projekty nie były. wykonywane. Powstały jedynie budynek parlamentu we Florencji (ok. 1860), Panteon di Dante (ok. 1865), teatry w Aleksandrii oraz w Kopenhadze. - Sam uważał się za projektanta teatrów i pierwszą jego pracą, jeszcze przed przyjazdem do Polski był Arena Goldoniego we Florencji - mówił kustosz wystawy "Antonio Corazzi". Podkreślał, że sam Corazzi uważał, że najpiękniejszym jego dziełem był Teatr Wielki w Warszawie, który budowano w latach 1825-1833.

Posłuchaj

29:26 teatr wielki_.mp3 Teatr Wielki w Warszawie - archiwalna audycja (PR, 2002)

Najwspanialsze osiągnięcie architekta

Projektując Teatr Wielki, Corazzi zdecydował się na rozwiązanie architektoniczne niezwykłe i dziś chyba nawet niemożliwe. Zaadaptował on bowiem w całości istniejący już budynek domu Pod Kolumnami i włączył go do bryły powstającego teatru jako jego lewe skrzydło pomiędzy ulicą Moliera i Senatorską. Drugie, prawe skrzydło pomiędzy ulicą Wierzbową a Senatorską zaprojektował jako zwierciadlane odbicie domu Pod Kolumnami. Oba te skrzydła połączył niezwykle harmonijnie skomponowanym centralnym członem elewacji, gdzie w sposób niezwykle udany pomieszał trzy porządki architektoniczne: joński, dorycki i koryncki. Tak powstała elewacja jedyna w swoim rodzaju, szeroka na 169 metrów, tworzy całą południową pierzeję placu Teatralnego, który właściwie do II wojny światowej był centrum kulturalnym Warszawy.

Waldemar Dąbrowski wspominał, że w 1998 roku kiedy został dyrektorem Teatru Wielkiego w Warszawie, jedną z pierwszych rzeczy, które zrobił, było zbadanie sprawy pustej półki na fasadzie budynku. - Kiedy oglądałem otwarcie tej placówki w 1965, miałem dziwne wrażenie, że jest niemożliwe, żeby architekt tej rangi, co Antonio Corazzi pozostawił pustą półkę. Bo oto mamy wspaniałą kolumnadę, imponującą fasadę i półkę, na której nic nie stoi - opowiadał w Dwójce  były minister kultury. Po objęciu dyrektorskiego fotela sprawa się wyjaśniła. Jego współpracownik Andrzej Kruczyński odnalazł w archiwach rzymskich teczkę Corazziego i rysunek przedstawiający Kwadrygę Apollina, która miała ozdobić warszawski gmach.

Kwadryga Apollina nad wejściem głównym Teatru Wielkiego Fot. Andriy Blokhin/shutterstock

Okazało się, że brak tej rzeźby wiązał się z carskimi represjami po powstaniu listopadowym. Wykonanie rzeźby zlecono Pawłowi Malińskliemu, profesorowi Katedry Rzeźby Uniwersytetu Warszawskiego. Spod jego dłuta wyszły też płaskorzeźby nad głównym wejściem do gmach teatru. 

- Idea corazziańska jest zachowana w pełni, natomiast oczywistą rzeczą jest to, że dzieło ma charakter oryginalny i współczesny. W końcu wyszło spod dłuta wybitnych, żyjących i tworzących dzisiaj artystów - mówił.

Posłuchaj

14:15 Dąbrowski Dwójka Zapiski ze wspolczesnosci 18.04.2018.mp3 Waldemar Dąbrowski opowiada o przywróceniu kwadrygi nad wejściem do Teatru Wielkiego w audycji "Zapiski ze współczesności" autorstwa Betay Stylińskiej (PR2, 18.04.2018)

Burzliwe lata budowy

Teatr powstawał w latach w latach 1825–1833. Na jakiś czas prace przy jego budowie przerwał wybuch powstania listopadowego. Na początku teatr służył jako koszary wojskowe, potem jako lazaret, a już po upadku powstania listopadowego, nowo mianowany namiestnik władz cesarskich szukał możliwości przekształcenia teatru na cerkiew. Odstąpiono jednak od tego pomysłu i dokończono budowę teatru, ale znacznie ograniczając jego objętość i wystrój zarówno malarski, jak i rzeźbiarski.

Otwarcie teatru miało miejsce 24 lutego 1833 roku. Trzy lata później na zapleczu prawego skrzydła wybudowano drugi teatr pod nazwą Rozmaitości, przechodził on różne koleje losu i w efekcie powstała tam scena dramatyczna, która do dziś działa jako Teatr Narodowy. Nazwa Teatr Wielki nawiązywała do historycznej nazwy teatru w Łazienkach w  Pomarańczarni. Weszła ona na stałe do podręczników historii architektury i historii teatru, jest znana w Europie i na świecie.

Została tylko elewacja

W 1939 roku teatr był bombardowany i ostrzeliwany przez artylerię niemiecką. Zniszczenia były duże, ale jeszcze była szansa odbudowy gmachu w tym kształcie. Niestety po powstaniu warszawskim w 1944 roku teatr został doszczętne wyburzony przez specjalne komando, które podkładało ładunki wybuchowe i wysadzało kolejne elementy gmachu. Elewacja od strony placu Teatralnego również miała zostać wysadzona, otwory pod ładunki wybuchowe były już wywiercone. Ocalała dlatego, że hitlerowcy nie zdążyli tego dokonać.

Nowe oblicze gmachu

Odbudowa po zniszczeniach, którym teatr uległ w czasie II wojny światowej, bardzo zmieniła wygląd budynku. Elewacja, choć bardzo zniszczona, dała się jeszcze odtworzyć, w przeciwieństwie do wnętrz, które nie nadawały się do żadnej rekonstrukcji. Teatr został rozbudowany. O ile w 1939 roku gmach teatru miał około 146 tysięcy m³, to po odbudowie urósł do prawie 500 tysięcy, a powierzchnia zabudowy wzrosła ponad dwukrotnie. Obecnie wynosi ponad 2 hektary.

ag